“Fəxr edirəm ki, mən azərbaycanlıyam”

Heydər Əliyev
13.07.2017, 21:39
1572

Sovet dövrünün parlamenti - İnqilab Komitəsindən Ali Sovetədək (1920-1990)

A- A+

⇔ ⇔ ⇔ 

1920-ci ilin 28 aprelində milli dövlətçiliyin və onun qanunverici orqanının süqutundan sonra Azərbaycanın parlamentarizm tarixində sovet dövrünün xronikası başlandı. Özündə Azərbaycanın 70 illik siyasi tarixini əks etdirən bu parlamentlər istər formalaşma prinsiplərinə, istərsə də tərkibinə və fəaliyyətinə görə fərqli cəhətlərə malik olsalar da, mahiyyətcə eyni xəttin - Kommunist Partiyasının müəyyən etdiyi kursun və siyasi ideologiyanın daşıyıcısı idi.

Sovetlərin Azərbaycanda qurduğu ilk qanunverici və nəzarət orqanı 1920-ci il aprelin 29-da elan edilən İnqilab Komitəsi oldu. Maraqlıdır ki, sovet Azərbaycanında ilk qanunverici orqana yalnız azərbaycanlı kommunistlər - N.Nərimanov, Ə.Qarayev, Q.Musabəyov, M.Hüseynov, H.Sultanov, Ə.Alimov daxil idilər. Bu, Moskvanın həyata keçirdiyi siyasi taktikanın vacib bir elementi idi.

Real hakimiyyət isə, təbii ki, bolşevik partiyasının əlində, RK(b)P-nın yerli təşkilatı olan AK(b)P MK-də, daha dəqiq desək, əsasən rus və ermənilərin (Mikoyan, Mirzəyan) başçılıq etdikləri Bakı bürosunda cəmləşmişdi. Belə vəziyyətdə parlament də bolşevikləprin hakim iradəsinin həyata keçirilməsindən savayı başqa fəaliyyətlə məşğul ola bilməzdi. İnqilab Komitənin ilk qərarlarından biri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin milli ordusunu ləğv etmək barədə qərar oldu. Bu qərara qarşı sıxan milli ordunun onlarla zabiti güllələndi.

Bolşeviklər hakimiyyətin xalqa məxsus olması illüziyasını yaratmaq üçün nümayəndəli hakimiyyət orqanları sisteminin təşkilinə başladılar. Mayın 20-də Bakı Sovetinə seçkilər keçirildi. Lakin seçki qaydası elə müəyyən olunmuşdu ki, bu qurumda qeyri-müsəlman deputatlar çoxluq təşkil etdilər. Eyni zamanda, yerlərdə fəhlə-kəndli deputatları sovetləri seçilməyə başlandı. Respublika üzrə 1400 kənd soveti təşkil edildi.

Paralel olaraq Birinci Ümumazərbaycan sovetlər qurultayına seçkilər keçirildi. Qurultaya nümayəndələr (şəhərlərdə hər 1000 nəfərə, kəndlərdə isə hər 5000 nəfərə bir deputat yeri ayrılmışdı) əsasən yoxsul və savadsız fəhlə-kəndlilər seçilirdi, bu isə gələcək parlamentin asan idarə edilməsinin başlıca təminatı idi. Məhz bu parlament 1920-ci ilin dekabrında Azərbaycanın tarixi torpaqlarının - Zəngəzur bölgəsinin Ermənistana verilməsini təsdiq edən qərar qəbul etmişdi. Yeri gəlmişkən, o vaxt Azərbaycan bolşeviklərinin Ermənistan SSR-ə peşkəş etdiyi ərazi ümumilikdə 4,5 min kvadrat kilometr təşkil edirdi və təxminən Dağlıq Qarabağın ərazisi qədər bir torpaq sahəsi idi.

1921-ci ilin mayında Ümumazərbaycan sovetlər qurultayında Azərbaycan SSR-in ilk Konstitusiyası qəbul edildi və qanunverici orqanın yeni forması - Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi (ilk sədri Muxtar Hacıyev oldu) yaradıldı. Yeni qanunvericilik orqanı çoxpilləli sistem üzrə formalaşırdı. Əvvəlcə ali hakimiyyət orqanı olan Ümumazərbaycan qurultayına seçkilər keçirilir, sonra qurultay qanunvericilik orqanı olan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsini (MİK), o isə özünün Rəyasət Heyətini seçirdi. İlk MİK-də 75 üzv və 25 nəfər üzvlüyə namizəd vardı. Rəyasət Heyəti isə 13 nəfərdən (əsasən partiya rəhbərliyindən) ibarət idi.

1922-ci ildə isə Azərbaycanın Moskvaya tabeçiliyinin rəsmiləşdirilməsi, SSRİ-nin yaradılması prosesi başlandı. Bu yolda ilk mərhələ Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının (ZSFSR) təşkili oldu. Eyni zamanda, ZSFSR müstəvisində Birinci Zaqafqaziya Sovetləri qurultayına (10-13 dekabr 1922-ci il) seçkilər keçirildi. Bu qurumda Azərbaycandan 175 deputat iştirak edirdi. Zaqafqaziya MİK isə 150 üzvdən (hər respublikaya 50 yer ayrılmışdı) ibarət təşkil olunmuşdu. Qurumun həmsədrlərindən biri azərbaycanlı Səmədağa Ağamalıoğlu (Əliyev) oldu. Həhayət, 1922-ci il dekabrın 30-da Moskvada ZSFSR, RSFSR, Ukrayna və Belorusiyanın təmsilçiliyi ilə gələcək ittifaq parlamentinin təməlini qoyan I Ümumittifaq sovetlər qurultayı çağırıldı və SSRİ yaradıldı. SSRİ MİK-in dörd sədrindən biri Nəriman Nərimanov seçildi.

Azərbaycanın SSRİ-yə daxil olması onun parlamentinin onsuz da formal olan funksiyalarını heçə endirdi. Çünki artıq bütün hakimiyyət yuxarıya, Kremlə tabe etdirilmişdi. Azərbaycan MİK-dən yuxarıda Zaqafqaziya MİK, onun üstündə isə SSRİ MİK vardı və bütün vacib qərarlar orada qəbul olunurdu. Baxmayaraq ki, həmin qurumların rəhbərliyində azərbaycanlılar da təmsil olunurdu, lakin onların qəbul edilən qərarlara təsir imkanları, demək olar ki, yox idi.

Mərkəzin Azərbaycana qarşı apardığı ədalətsiz siyasəti SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin həmsədri N.Nərimanov RK(b)P MK-ya, İ.Stalinə yazdığı "Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair" adlı məşhur məktubunda ifşa etməyə çalışmışdı. 1925-ci ildə isə N.Hərimanov vəfat etdi. Bundan sonra ermənilərin Mərkəzdəki havadarlarının köməyi ilə Azərbaycana qarşı təxribatları daha da genişləndi. Buna qarşı çıxmaq istəyən azərbaycanlı deputatları isə dəhşətli represiyalar gözləyirdi. 1928-1930-cu illərdə Azərbaycanda milli təmayülçülərə qarşı keçirilən təmizləmə kampaniyası çərçivəsində MİK-dən yerli sovetlərədək 6 mindən çox adam nümayəndəli hakimiyyət orqanlarından qovulmuşdu, repressiyalara məruz qalmışdı.

1927-ci ilin martında beşinci Ümumazərbaycan sovetlər qurultayı RSFSR-in Əsas Qanunu nümunəsində hazırlanmış Azərbaycan SSR-in ikinci Konstitusiyasını qəbul etdi. Konstitusiyaya görə, Azərbaycan SSR özünün suveren hüquqlarının "sahibi" idi. Lakin elə həmin 1927-ci ildə Zaqafqaziya MİK-in qərarı ilə Mehri-Cəbrayıl qəzalarından 24 kənd, Aşağı Zəngəzurdan 1065 desyatin torpaq sahəsi, 1929-cu ildə daha 13 min hektar Azərbaycan ərazisi - Nüvədi, Tuğut və Yernəzir kəndləri, habelə Naxçıvandan 9 kənd, Qaymaqlı ilə Kürumuzlu arasındakı sahələr (228,9 desyatin) Ermənistana verildi.

1936-cı ildə qəbul edilən SSRİ Konstitusiyasına uyğun olaraq ZSFSR ləğv edildi və Azərbaycan müttəfiq respublika kimi SSRİ-nin subyekti oldu. Stalin Konstitusiyasına əsasən, sovet dövlətində yeni parlament institutu - Ali Sovet yaradıldı. 1937-ci ildə qəbul olunmuş Azərbaycan SSR-in Konstitusiyası da bu dəyişiklikləri həyata keçirdi və respublikada yeni qanunvericilik orqanı - Azərbaycan SSR Ali Soveti təsis olundu.

Konstitusiyaya görə, Ali Sovetə seçkilər 4 ildən bir keçirilirdi, deputat yerlərinin əhalinin sayına nisbəti isə 12500 nəfərə 1 deputat olaraq müəyyənləşmişdi. Seçkilər birmandatlı dairələr üzrə, yəni majoritar sistem üzrə keçirilirdi. Amma gerçəkdə bu, seçki də deyildi. Çünki hər deputat yerinə yalnız bir namizəd irəli sürülürdü. Parlamentdə neçə nəfər fəhlə, kolxozçu, qulluqçu, qadın, gənc, bitərəf və s. olması da partiya rəhbərliyi tərəfindən müəyyən edilirdi.

Birinci çağırış Azərbaycan SSR Ali Sovetinə seçkilərdə (24 iyun 1938-ci il) seçilmiş 310 deputatdan 107-si fəhlə, 88-i kolxozçu, 115-i ziyalı-qulluqçu idi. Deputatlardan 193-ü azərbaycanlı, 38-i erməni, 36-sı rus, həmçinin 72-si qadın idi. Onların arasında respublikada nüfuzu olan ictimai xadimlər, yazıçı və alimlər də vardı: Səməd Vurğun, Əziz Əliyev, Mustafa Topçubaşov, Süleyman Rüstəm və s.

Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, sonuncu iki şəxs Azərbaycanda parlamentarizm stajına görə "rekordçular" sayıla bilər: M.Topçubaşov 10 çağırış (1938-1978), S.Rüstəm isə 11 çağırış (1938-1982) Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı seçiliblər. Bundan əlavə, S.Rüstəm 8-11 çağırışlar Ali Sovetin sədri olub. Qeyd edək ki, bu post sırf formal xarakter daşıyırdı. Ali Sovet sədri sessiyalar zamanı iclaslara sədrliyi həyata keçirirdi. Sessiyalar isə ildə 2-3 dəfə çağırılır və bir neçə gün davam edirdi. Yəni bu, peşəkar parlament deyildi, deputatlar mövsümdən-mövsümə yığışaraq təklif edilən qərar və qanunları qəbul edərək dağılışırdılar. Qalan müddətdə isə qanunverici orqan funksiyasını Ali Sovetin Rəyasət Heyəti həyata keçirirdi. Rəyasət Heyətinin sədri parlamentin rəhbəri və hakimiyyət ierarxiyasında ikinci şəxs (birinci katibdən sonra) hesab olunurdu.

Bu yerdə sovet Azərbaycanında qanunverici orqanlara rəhbərlik etmiş şəxslərin adlarını sadalamaq istərdik. Beləliklə, Azərbaycan SSR-in parlamentlərinə xronologiya ilə aşağıdakı şəxslər başçılıq ediblər: Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi dövründə - Muxtar Hacıyev (1921-1922-ci illər), Səmədağa Ağamalıoğlu (Əliyev) (1922-1929), Qəzənfər Musabəyov (1929-1931), Sultan Əfəndiyev (1931-1937), Mirbəşir Qasımov (1937-1938). Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədrləri - Mirbəşir Qasımov (1938-1949), Nəzər Heydərov (1949-1954), Mirzə İbrahimov (1954-1958), İlyas Abdullayev (1958-1959), Səftər Cəfərov (1959-1961), Məmməd İsgəndərov (1961-1969), Qurban Xəlilov (1969-1985), Süleyman Tatlıyev (1985-1989) və Elmira Qafarova (1989-1992). Beləliklə, sovet dövründə Azərbaycan parlamentinə ən çox rəhbərlik etmiş şəxslər Q.Xəlilov (16 il) və M.Qasımov (12 il) olublar, parlamentin yeganə qadın sədri E.Qafarovaya isə Ali Sovetə həm sovet, həm də müstəqilik dövründə rəhbərlik etmək qismət olmuşdu.

1938-ci ildə seçilən 1-ci çağırış SSRİ Ali Sovetində isə Azərbaycanı 52 deputat (11 nəfər İttifaq Sovetində, 41 nəfər Millətlər Sovetində) təmsil edirdi. Onların arasında Üzeyir Hacıbəyov, Mirzə İbrahimov, professor Mirəsədulla Mirqasımov, əmək qəhrəmanı Bəsti Bağırova və s. şəxslər vardı. Yeri gəlmişkən, yazıçı M.İbrahimov (1-5, 7, 8 və 10-cu çağırış), həmçinin "Sosialist Əməyi Qəhrəmanı" Şamama Həsənova (4-11-ci çağırışlar) SSRİ Ali Sovetinə ən çox - hərəyə 8 dəfə seçilmiş azərbaycanlılardır.

Onu da qeyd edək ki, Böyük Vətən müharibəsi səbəbilə 1-ci çağırış Ali Sovet səlahiyyət müddətindən üç dəfə çox (16 il) fəaliyyət göstərməli oldu və 2-ci çağırış Ali Sovetə seçkilər yalnız 1950-ci ildə keçirildi.

Yeni çağırış Ali Sovetə seçkilərdə respublika əhalisinin sayına uyğun olaraq deputatların sayı dəyişirdi. Məsələn, 1966-ci ildə keçirilmiş seçkilərdə 6-ci çağırış Ali Sovetə artıq 380 deputat (onlardan 293-ü azərbaycanlı, 41-i rus, 31-i erməni, həmçinin 96-ı fəhlə, 85-i kolxozçu, 84-cü bitərəf, habelə 123-i qadın idi) seçilmişdi. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan SSR-in sonuncudan əvvəlki parlamentində - 1986-cı ildə seçilmiş 11-ci çağırış Ali Sovetdə deputatların sayı 450-yə çatmışdı.

Lakin istər Azərbaycan SSR-in Ali Sovetinə, istərsə də SSRİ Ali Sovetinə seçilən deputatlar sayının çoxluğundan və ya azlığından asılı olmayaraq Kommunist Partiyasının və Moskvanın müəyyən etdiyi ideologiyanın həyata keçirilməsini təmin etməli idi. Bu xüsusda 1930-1960-cı illərin Ali Sovetində qəbul edilən və Azərbaycan tarixi torpaqlarının itirilməsinə fərman verən qərarları ayrıca qeyd etmək gərəkdir.

Məsələn, elə 1-ci çağırış Ali Sovet Mərkəzin müvafiq təlimatını nəzərə alaraq 1938-ci il mayın 7-də Laçın, Qubadlı, Kəlbəcər və Qazax bölgələrindən 2 min hektar torpaq sahəsinin Ermənistan SSR-ə verilməsi haqqında protokolu təsdiq etdi. Yeri gəlmişkən, o zaman sadə insanlar, kənd camaatı yerlərdə bu qərara müqavimət göstərmişdilər və qərarın icrası bir müddət təxirə salınmışdı. Lakin Üstündən 31 il keçəndən sonra, 1969-cu il mayın 7-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti bu bədnam qərarını yenidən təsdiq etdi. Amma nəticə etibarilə tarix və zaman bu məsələdə Azərbaycan xalqının tərəfindən oldu. Əgər 1969-cu ilin 14 iyulunda Heydər Əliyev Azərbaycanın rəhbərliyinə gəlməsəydi, bu qərar, çox güman ki, icra olunacaqdı. Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi seçilən H.Əliyev Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin qərarının icrasına imkan vermədi.

Ümumilikdə H.Əliyevin Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi seçilməsi respublikada parlamentarizmin inkişafına da əsaslı təsir göstərmişdi. Qanunverici orqana nisbətən sərbəst fikirli şəxslər də seçilməyə başlandı. Baxmayaraq ki, proses bütövlükdə sovet rəhbərliyinin və kommunist idelogiyasının təsiri altında idi.

H.Əliyev respublika partiya təşkilatının rəhbəri, respublikanın başçısı olmaqla bərabər, həm də xalq deputatı idi. H.Əliyev SSRİ Ali Sovetinin (8-10-cu çağırışlar) deputatı (o cümlədən İttifaq Sovetinin sədr müavini - 9-cu çağırış), həm də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (7-10-cu çağırışlar) deputatı və Rəyasət Heyətinin üzvü kimi ittifaq parlamentində də aktiv fəaliyyət göstərirdi. Təəssüf ki, 1982-ci ilin sonunda H.Əliyev SSRİ-nin yüksək partiya və dövlət vəzifələrinə irəli çəkildikdən sonra onun respublikaya rəhbər qoyub getdiyi şəxslərdə, o cümlədən Ali Sovetin rəhbərliyində Azərbaycanın maraqlarını qorumaq üçün təpər və siyasi iradə olmadı.

Əksinə, 1980-ci illərin sonunda cərəyan edən məlum olaylarda Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərliyi, o sıradan Ali Sovet bağışlanmaz passivlik, milli problemlərə laqeydlik göstərirdi. 1988-1989-cu illərdə bütün respublikanı bürümüş etiraz aksiyaları, xalqın Qarabağ naminə küçə və meydanlarda nümayiş etdirdiyi böyük həmrəyliyə rəğmən o dövrün parlamentində, 11-ci çağırış Ali Sovetin sessiyalarında baş verən hadisələri, Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını malalamaq xətti aparıcı idi.

1990-cı ilin yanvar olaylarında isə Ali Sovet tamamilə səbatsız mövqeyi ilə tarixə düşdü. Təkcə ona görə yox ki, Azərbaycan tarixinin ən faciəli hadisələrindən birinə - 1990-cı ilin 20 Yanvarına hazırlıq səciyyəsi daşıyan Sovet Ordusu hissələrinin Bakıya gətirilməsi və bununla bağlı Bakıda və respublikanın əksər rayonlarında fövqəladə vəziyyət rejiminin tətbiq edilməsi barədə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarlarına formal hüquqi razılığı məhz Azərbaycan SSR-in Ali Soveti, daha doğrusu onun Rəyasət Heyəti vermişdi.

Prinsip etibarilə həmin hadisələrdə respublika parlamenti sovet hərb maşının qarşısını kəsmək iqtidarında da deyildi. 20 Yanvar olayları ilə bağlı respublika parlamentinin ən böyük səbatsızlığı onda özünü göstərdi ki, Ali Sovet qanlı olaylardan sonra qəbul etdiyi və o dövr üçün kifayət qədər sərt və effektiv sayıla biləcək qərarının icrası üçün heç bir siyasi iradə göstərmədi və həmin sənəd elə kağız parçası olaraq qaldı.

Qanlı hadisələrdən dərhal sonra, yanvarın 20-də Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin sədri E.Qafarova bəyanatla çıxış edərək respublika parlamentinin Bakıya qoşun hissələrinin yeridilməsinə dair heç bir razılıq vermədiyini və bu addıma görə bütün məsuliyyətin Sovet İtttifaqı rəhbərliyinin üzərinə düşdüyünü bildirmişdi. Yanvarın 21-də axşam Ali Sovet qanlı olaylarla bağlı növbədənkənar sessiyaya toplaşdı. 

Sessiyada «Bakı şəhərinə qoşunların yeridilməsi ilə bağlı faciəli hadisələri təhqiq etmək üçün» deputat-istintaq komissiyasının yaradılması, fövaqəladə vəziyyətin ləğv edilməsi və qoşun hissələrinin şəhərdən çıxarılması (hətta qərarda bu tələbin icra olunmayacağı təqdirdə Azərbaycan SSR-in SSRİ tərkibində qalmasınının məqsədəuyğunluğu barədə Ali Sovetdə müzakirələrin başlanacağına dair inqilabi fikirlər də yer almışdı) qərarlar qəbul olundu. Lakin sonradan məlum oldu ki, bütün bunlar mahiyyət etibarilə əhalinin hədsiz emosiya və qəzəbini

Qismən səngitmək niyyəti güdən bir siyasi gediş imiş və 20 Yanvar şəhidlərinin dəfnindən sonra bu tələblər də elə kağız üzərində qaldı. Təkcə onu qeyd etmək yetər ki, parlament komissiyası (sədr Mithəd Abbasov, müavin Tamerlan Qarayev) 20 Yanvarla bağlı ilk rəsmi bəyanatını yalnız 1990-cı il fevralın 11-də qəbul edə bilmişdi. Komissiyanın təhqiqatının yekunları isə ancaq iki ildən sonra, 1992-ci ilin yanvarında yekunlaşdı. Bu vaxt isə artıq nə SSRİ vardı, nə də onun rəhbərliyi.

1990-cı il həm də Azərbaycanda sonuncu Ali Sovetin seçildiyi dövr kimi tarixə düşdü. Çağırış sayına görə 12-ci olan bu Ali Sovetin qismətinə Azərbaycanın yeni tarixinin çox mühüm olayları düşdü.

 

Xəbərlər
Redaktorun seçimi