⇔ ⇔ ⇔ 

Nəticələri ləğv olunmuş 10 seçki dairəsində deputat mandatları sahiblərini tapmasa da, ümumilikdə parlament yarışının başa çatdığını söyləmək mümkün idi. Çünki qanunverici orqan tam şəkildə formalaşmasa da, 115 nəfərlik deputat korpusu onun başlıca özəllikləri və fərqli cəhətləri barədə mülahizə yürütməyə kifayət qədər əsas verirdi.

Beləliklə, yeni parlamentdə deputat yeri əldə etmiş 115 nəfərdən 56-sı YAP-ı təmsil edir. Onlardan 48-nin namizədliyi hakim partiyanın rəsmi siyahısı üzrə irəli sürülmüş, 8-i isə fərdi qaydada seçkilərə qoşulmuşdular. Eyni zamanda, bu rəqəm hakim partiyanın 2000-ci ilin seçkiləri ilə müqayisədə zəif nəticə göstərdiyini nümayiş etdirir. Xatırdadaq ki, ikinci çağırış Milli Məclisdə YAP-ın 74 nəfərlik deputat korpusu vardı.

Yeri gəlmişkən, bu dəfəki seçkilərdə YAP-ın rəsmən irəli sürdüyü 109 nəfərlik namizədlər siyahısına partiyanın ikinci çağırış parlamentdəki 74 nəfərlik deputat korpusundan cəmisi 41 nəfər düşmüşdü və onların 30-u yenidən deputat mandatı əldə edib. Yəni hakim partiya seçkinin əvvəlindən özünün deputat korpusunu nəzərəçarpacaq ciddi şəkildə yeniləmək taktikasını seçmişdi və nəticələr də bunun xeyli dərəcədə həyata keçdiyini göstərir. YAP-ın yeni hazırkı deputat korpusunun təxminən üçdə biri (18 nəfər) parlamentə ilk dəfə seçilib.

Bütövlükdə isə hakim partiya hələlik parlamentdə heç yerlərin yarısına sahib deyildi və qanunverici orqanda adi çoxluğu (63 nəfər) təmin etmək üçün təkrar seçkilərdə 10 yerdən ən azı 7-ni əldə etməli idi. Xatırladaq ki, 2000-ci il seçkilərindən sonra nəticələri ləğv edilmiş 11 dairdə düzənlənən yeni seçkilərdə hakim partiya 5 yer əldə etmişdi. Bununla belə, YAP-ın hazırda sahib olduğu deputat yerləri 1995-ci il seçkilərindən sonra (birinci çağırış Milli Məclis) qazandığı mandatlardan (o vaxt hakim partiyanın 54 üzvü deputat seçilmişdi) çoxdur.

Hərçənd 1995-ci il seçkilərin bir özəlliyi vardı ki, bəzi iqtidar təmsilçiləri formal olaraq hələ YAP-a üzv olmadıqları üçün seçkilərə bitərəf qismində qatılmış və bu adla deputat seçilmişdilər. Təsadüfi deyil ki, 1995-ci il seçkilərindən sonra parlamentdəki bitərəf deputatlar sayca (55 nəfər) birinci yerdə idilər. Sonradan onların bir çoxu YAP-a üzv oldular və birinci çağırış Milli Məclisin səlahiyyət müddətinin sonuna doğru bitərəf deputat korpusunun sayı təxminən 30 nəfərə enmişdi.

Bu baxımdan 6 noyabr seçkilərində bitərəf namizədlərin əldə etdiyi uğur seçki yarışının ən diqqətçəkən nəticələrindən hesab olunmalıdır. Xatırladaq ki, budəfəki seçkilərdə indiyədək görünməmiş sayda bitərəf namizəd iştirak edirdi (qeydə alınmış 2063 namizəddən 963-ü) və onların 40 nəfəri deputat mandatı əldə edib. 2000-ci ildə seçilmiş parlamentdə bitərəf deputatların sayı 30 nəfər idi və qeyd etdiyimiz kimi, birinci çağırış Milli Məclisdə də sonda təxminən o sayda bitərəf deputat qalmışdı. Həzərə alsaq ki, hələ 10 dairədə yeni seçkilər olacaqdı, onda yeni parlamentdəki bitərəf deputatların sayının daha da artmasını gözləmək olardı.

Müstəqil namizədlərin seçkilərdəki bu nailiyyəti hər şeydən öncə cəmiyyətdə önə çıxan yeni tendensiyadan xəbər verir. Bu onun göstəricisidir ki, artıq cəmiyyətdə heç bir partiya mənsubiyyəti olmayan (iqtidar və ya müxalifətdə olmasından asılı olmayaraq) insanların siyasi fəallığı, o cümlədən onların qanunverici orqanda geniş təmsilçiliyi mühüm ictimai sifariş hesab olunur. Bu baxımdan qeyd olunan tendensiyanın yeni parlamentin fəaliyyətində özünü necə göstərəcəyi, həmçinin bütövlükdə ölkənin siyasi həyatında hansı təmayüllərə təkan verəcəyi maraq doğurur. Yeri gəlmişkən, yeni parlamentin rəhbər strukturların formalaşmasında qismən nəzərə alınıb. Parlamentin üç vitse-spikerindən biri bitərəfləri təmsil edir, bundan əlavə, 11 daimi komissiyadan 2-nin (iqtisadi siyasət və təbii ehtiyatlar, ekologiya və energetika komissiyaları) sədri bitərəfdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, budəfəki seçkilərdə bitərəf namizədlər bir sıra dairələrdə təkcə müxalifət düşərgəsindən şanslı hesab edilən iddiaçıları deyil, həmçinin hakim partiyanın rəsmi siyahı üzrə irəli sürdüyü namizədləri, özü də çox böyük fərqlə üstələyiblər. Məsələn, 96 saylı Goranboy-Haftalan dairəsində bitərəf Gültəkin Hacıyeva 79 faiz səs qazandığı halda YAP-ın rəsmi namizədi cəmisi 0,9 faiz səs əldə edib, 101 saylı Xanlar-Daşkəsən dairəsində bitərəf Rövşən Rzayev 64,3 faiz səs topladığı halda hakim partiyanın namizədi 2,3 faiz səslə kifayətlənməli olub.

Yeri gəlmişkən, yeni parlamentin deputatlarının seçici dəstəyi baxımdan nəticələri də ortaya maraqlı statistika qoyur. Üçüncü çağırış Milli Məclisə ən yüksək seçici dəstəyi ilə seçilmiş deputat, gözlənildiyi kimi, ölkənin birinci xanımı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyeva oldu. 14 saylı Əzizbəyov dairəsində seçicilərin 92 faizi (21,6 min səs) ona etimad göstərib. 91 saylı Ucar dairəsindən Elton Məmmədov (bitərəf) 87 faiz, 70 saylı Masallı dairəsindən Əhəd Abıyev (YAP) 85 faiz səs toplayıb. Parlamentə ən aşağı seçici dəstəyi ilə seçilənlər arasında isə 125 saylı Zəngilan-Qubadlı dairəsindən YAP-çı İmamverdi İsmayılovu (17,5 faiz), 41 saylı Sumqayıt dairəsindən müsavatçı İkram İsrafilovu (18,5), 29 saylı Səbail dairəsindən bitərəf Fuad Muradovu (21 faiz) göstərmək olar.

Ümumilikdə isə minimal seçicinin səsi ilə mandat qazanmış şəxslərin sırasında özünəməxsus "rekord" 122 saylı Xankəndi dairəsindən bitərəf Həvva Məmmədovaya məxsusdur. O, cəmisi 3300 seçicisi olan bu dairədən vur-tut 765 seçicinin səsi ilə Milli Məclisə üzv seçilib. Yəqin ki, gələcəkdə bu göstəricini "təzələmək" kimsəyə müyəssər olmayacaq.

Yeni parlamentdəki müxalifət təmsilçilərinə gədikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, ümumilikdə bu düşərgədən 15 nəfər deputat mandatı qazanıb. "Azadlıq" blokundan 6 (o cümlədən 4 nəfər Müsavat təmsilçisi), "Yeni siyasət" blokundan 2 namizəd deputat seçilib. Bundan əlavə, Liberal Partiyasının ("Milli Birlik" hərəkatı), "Ümid", Vətəndaş Həmrəyliyi, Demokratik İslahatlar, Bütöv Azərbaycan Xalq Cəbhəsi, Böyük Quruluş və Vətəndaş Birliyi partiyalarının hərəsindən bir namizəd deputat adı qazanıb.

Lakin müxalifət düşərgəsinin yekcins olmaması, çox güman ki, yeni parlamentdə də müxalifətçi deputatların vahid mövqedən çıxış etməsini mümkünsüz edəcək. Digər tərəfdən, müxalifətin bu dəfə də parlamentdə rəsmi fraksiya yaratması (bunun üçün ən azı 25 deputatın olması zəruridir) mümkün olmayacaq. Qeyd edək ki, ötən parlamentdə də müxalifətçi deputatların sayı 15 nəfər idi. Lakin 10 dairədə yeni seçkilərin olacağını nəzərə alsaq, budəfəki parlamentdə müxalifətçilərin sayının artacağını gözləmək olar. Yeri gəlmişkən, 1995-ci ildə seçilmiş Milli Məclisdə cəmisi 10 müxalifətçi deputat vardı.

Yeni parlamentdə YAP-ı dəstəkləyən iqtidaryönlü partiyaların təmsilçiləri isə ötən Milli Məclisə nisbətən azalıb. İkinci çağırış deputat korpusunda onların sayı 4 nəfər idi, indi isə 3-ə ("Ana Vətən" - 2, Sosial Rifah -1) enib. Yeri gəlmişkən, 1995-ci il parlamentində bu kateqoriyadan 5 deputat vardı.

Yeni Milli Məclisdə qadın deputatların sayı isə nisbətən artıb. İkinci çağırış parlamentdə 13 qadın təmsil olunurdu, indi onların sayı 15-ə çatıb. Onlardan 9-u bitərəf, 5-i YAP üzvü, bir nəfər isə müxalifət nümayəndəsidir. Eyni zamanda, əlavə seçkilərdə qadın deputatların sayı arta bilər. Yeri gəlmişkən, 1995-ci il parlamentində də 15 qadın deputat olmuşdu.

Ümumilikdə yeni deputat korpusuna gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, indilik mandat qazanmış 115 nəfərdən 53-ü ötən parlamentdə təmsil olunub. Maraqlıdır ki, 2000-ci il parlamenti seçiləndə də deputat korpusunun 53 nəfəri ondan öncəki, yəni 1995-ci il parlamentinin üzvü olmuş şəxslər idi. Xatırladaq ki, budəfəki 6 noyabr seçkilərində ikinci çağırış parlamentin 74 üzvü namizəd kimi iştirak edirdi.

Bundan əlavə, bu dəfə yeni Milli Məclisə seçilmiş 19 nəfər həm də 1995-ci il parlamentinin üzvü olub, yəni dalbadal üçüncü dəfə deputat mandatı əldə edib. Lakin bu da hamısı deyil. Yeni parlamentdə hələ 1990-cı ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı seçilmiş şəxslər də var. Düzdür, dalbadal 4-cü dəfə mandat qazanmış bu şəxslərin sayı cəmisi üç nəfərdir: Sabir Rüstəmxanlı, Arif Rəhimzadə, Zeynəb Xanlarova. Bununla yanaşı, budəfəki parlamentdə 1990-1995 Ali Sovetinin deputatı olmuş şəxslər də (Vahid Əhmədov, Pənah Hüseyn) yer alıblar.

Ötən yazıda qeyd etdiyimiz kimi, ikinci çağırış Milli Məclisdən yalnız bir nəfər (Ziyafət Əsgərov) yeni parlamentin rəhbərliyində yerini saxlayıb. Halbuki 2000-ci il seçkilərindən sonra parlamentin ondan öncəki rəhbərliyi olduğu kimi qalmış, yəni sədarətdə heç bir dəyişiklik baş verməmişdi.

Bu dəfə təkcə parlamentin sədarəti deyil, daimi komissiyaların rəhbərliyi də xeyli təzələnib. 11 daimi komissiyadan yalnız beşinin sədri yeni tərkibdə də bu postu saxlayıb. Maraqlıdır ki, yerdə qalan 6 komissiyanın ötən parlamentdəki rəhbərlərindən biri (Sirus Təbrizli), ümumiyyətlə, seçkilərdə iştirak etməyib, beşi isə seçkilərdə məğlubiyyətə uğrayıb.

Yeni parlamentə seçilmiş 115 nəfərdən 114-ü ali təhsillidir, yalnız bir nəfərin (Zeynəb Xanlarova) orta ixtisas təhsili var. Ümumilikdə isə yeni deputat korpusunun 26 üzvü ixtisasca mühəndis, 17-si hüquqşünas, 16-sı iqtisadçı, 9-u tarixçi, 8-i filoloq, 6-sı həkimdir. Jurnalist və müəlilim ixtisasının hərəsindən 4, riyaziyyatçı, filosof və şərqşünas ixtisasının isə hərəsindən 3 deputat var. Bundan əlavə, parlamentdə əmtəəşünas, psixoloq, filosof, bioloq, kənd təsərrüfatı mütəxəssisi və s. ixtisas sahibləri də var.

Deputatların yaşına gəldikdə isə, yeni parlamentin ən qocaman üzvləri Cəlal Əliyev və Murtuz Ələsgərovdur (1928-ci il təvəllüdlü), ən gənc deputat isə Fuad Muradovdur (1979-cu il təvəllüdlü). Deputatların 23 nəfəri 25-40 yaş arasında, 36-sı 41-50 yaş, 40-ı 51-60 yaş arasındadır. 16 deputatın yaşı isə 60-dan çoxdur.

Daha bir maraq doğura biləcək statistika. Yeni parlamentdə ən çox yayılmış soyadı Məmmədov(a) və Əliyev(a) soyadlarıdır - hərəsindən 7 nəfər. Bundan əlavə, parlamentdə 6 deputat Quliyev(a), 5 nəfər isə Əhmədov(a) və Hacıyev(a) soydalarını daşıyırlar. Bundan əlavə, yeni parlamentdə Abbasov, Abdullayev, Qurbanov, Həsənov(li) və Hüseynov soyadlarının hərəsinin 3, Abıyev, Aslanov, Ələsgərov, Kazımov(lı), Muradov, Paşayev, Rzayev, Səmədov(zadə) və Xəlilov soyadlarının hərəsinin 2 təmsilçisi var.

Nəhayət, üçüncü çağırış Milli Məclisə seçkilərlə bağlı 2005-ci ilə aid axırıncı faktı qeyd edək. Dekabrın 9-da prezident İlham Əliyev Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 1-ci bəndini rəhbər tutaraq, Azərbaycan Respublikası Seçki Məcəlləsinin 172-ci maddəsinə uyğun olaraq nəticələri ləğv olunmuş 10 dairədə təkrar seçkilərin keçirilməsi barədə sərəncam imzaladı. Sərəncama əsasən, 9 saylı Binəqədi ikinci, 31 saylı Suraxanı ikinci, 38 saylı Nizami ikinci (Gəncə), 42 saylı Sumqayıt ikinci, 44 saylı Sumqayıt-Abşeron, 69 saylı Cəlilabad-Masallı-Biləsuvar, 103 saylı Gədəbəy, 106 saylı Tovuz-Qazax-Ağstafa, 110 saylı Zaqatala, 119 saylı Ağdam kənd seçki dairələri üzrə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin deputatlarının təkrar seçkiləri 2006-cı il mayın 13-nə təyin edildi.