“Fəxr edirəm ki, mən azərbaycanlıyam”

Heydər Əliyev
11.07.2017, 21:49
1454

Keçid dövrünün parlamenti (1990-1995). 2. Parlament içində parlament və hakimiyyət dəyişiklikləri (1992-1993)

A- A+

⇔ ⇔ ⇔ 

1991-ci ilin noyabrında Ali Sovetin tərkibində mini-parlament, 50 nəfərlik Milli Şura (MŞ) yaradılandan sonra ölkənin qanunverici orqanı faktiki olaraq iki fərqli müstəviyə ayrıldı. Müxalifət paritet təmsilçiliyə malik olduğu MŞ-ni əsas qərarverici orqan hesab edir, hakimiyyət isə bu qurumun qəbul etdiyi qərarları o qədər də ciddiyə almırdı. Məsələn, dekabrın 20-də MŞ Azərbaycanın SSRİ məkanında yaradılan yeni birliyə - MDB-yə qoşulmasının məqsədəuyğun olmadığı barədə qərar qəbul etsə də, prezident A.Mütəllibov dekabrın 21-də Almatı sammitində iştirak edərək Azərbaycanın MDB-yə qoşulması barədə bəyannaməyə imza atdı. Lakin A.Mütəllibov bu sənədi Ali Sovetdə ratifikasiya etdirməyə macal tampadı.

Bununla belə, MŞ-Ali Sovet-prezident "üçbucağı"nda qarşılıqlı anlaşmalar da olurdu. Məsələn, dekabrın 3-də Ali Sovet müxalifətin tələbini nəzərə alaraq Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması xahişilə BMT-yə və dünya dövlətlərinə müraciət etdi. Həmin vaxtadək Azərbaycanın müstəqilliyini yalnız Türkiyə (noyabrın 9-da) tanımışdı. Beş gün sonra, dekabrın 8-də Rusiya, Ukrayna və Belarus rəhbərləri "Belovejsk bəyannaməsi" ilə SSRİ-nin süqutu elan etdilər. Dekabrın 11-də Rumıniya, 13-də isə Pakistan Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdı. Dekabrın 25-də isə MŞ-nin qəbul etdiyi "Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpası haqqında" qanun prezident A.Mütəllibov tərəfindən imzalanaraq qüvvəyə mindi.

1992-ci ilin əvvəli Azərbaycanda hakimiyyət böhranı yaranmışdı. Qarabağda və sərhəd rayonlarında vəziyyət günbəgün pisləşirdi. Ölkə parlamenti yaranmış ağır vəziyyətə adekvat hərəkət etmək gücündə deyildi, qanunverici qurum kimi faktiki olaraq iflas etmişdi. Fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Xocalı faciəsi baş verdi. Parlament yalnız martın 3-də bu dəhşətli qırğın barədə BMT-yə (bir gün əvvəl, martın 2-də Azərbaycan digər postsovet ölkələri ilə birlikdə BMT-yə qəbul olunmuşdu) və dünya parlamentlərinə müraciət etdi.

Martın 5-də işə başlayan Ali Sovetin fövqəladə sessiyasında əsas mövzu Xocalı olsa da, qızğın müzakirələr əsasən hakimiyyət dəyişikliyi üzərində köklənmişdi. Martın 5-də Ali Sovetin sədri E. Qafarova, martın 6-da isə prezident A.Mütəllibov istefa verdi. Beləcə 12-ci çağırış Ali Sovetdə ilk hakimiyyət çevrilişi gerçəkləşdi. "Təsadüfən" Ali Sovetin sədri vəzifəsinə yüksəlmiş Yaqub Məmmədov həm də prezident səlahiyyətlərinin də icraçısı oldu.

Martın 25-də Ali Sovet fövqəladə sessiyanın müzakirələrini davam etdirdi və növbədənkənar prezident seçkiləri barədə qərar qəbul etdi. Prezident seçkiləri 1992-ci il iyunun 7-nə təyin edildi. Parlament həmçinin Xocalı hadisələrinin təfsilatını araşdırmaq məqsədilə deputat-istintaq komissiyası yaratdı. Məhz həmin komissiyanın hazırladığı hesabat iki ay sonra (14-15 may 1992-ci il) parlamentdə növbəti hakimiyyət çevrilişi üçün əsas oldu. Bu arada isə Dağlıq Qarabağda Azərbaycanın nəzarət etdiyi sonuncu yaşayış məntəqəsi - Şuşa süqut etdi (8 may 1992-ci il).

Xocalı faciəsi ilə balı deputat-istintaq komissiyasının rəhbəri Ramiz Fətəliyevin mayın 14-də Ali Sovetə təqdim təqdim etdiyi hesabatda A.Mütəllibovun bu hadisələrdə Xocalı hadisələrində günahı olmadığı qeyd olunurdu. Bundan sonra hazırlanmış siyasi ssenariyə uyğun olaraq Ali Sovet A.Mütəllibovun istefası barədə özünün 6 mart 1992-ci il tarixli qərarının etibarsız sayılması və A.Mütəllibovun prezident səlahiyyətinin bərpa edilməsi, həmçinin MŞ-nin buraxılması və Bakıda fövqəladə vəziyyət tətbiq etmək barədə qərarlar qəbul etdi.

Lakin bu qərarların ömrü bir sutkadan az oldu. Mayın 15-də Xalq Cəbhəsi "Konstitusiyanın müdafiəsinə qalxdığını bəyan edərək" Ali Soveti və ümumilikdə hakimiyyəti ələ keçirdi. A.Mütəllibov ölkədən qaçdı. Mayın 16-da MŞ Ali Sovetin 14 may tarixli qərarlarını təftiş edərək növbədənkənar sessiya çağırdı. Mayın 18-də Ali Sovet hakimiyyət dəyişikliyini rəsmiləşdirdi. Y.Məmmədov "səhhətinə görə" parlamentin sədri və prezident səlahiyyətlərinin icraçısı vəzifələrindən istefa verdi, həmin vəzifələrə AXC sədrinin müavini İsa Qəmbər təsdiq edildi. Ali Sovet sədrinin 1-ci müavini Ziyad Səmədzadə də istefa verdi və həmin vəzifəyə AXC-nin digər nümayəndəsi, o vaxtadək Ali Sovet sədrinin müavini olmuş Tamerlan Qarayev seçildi. Parlamentdəki vitse-spiker postunu isə Afiyəddin Cəlilov tutdu. Ali  Sovetdə postların təhvil-təslimin həyata keçirildiyi həmin gün Azərbaycan cəbhədə daha bir itkiyə məruz qaldı - Laçın işğal olundu.

İyunun 7-də prezident seçkiləri keçirildi, AXC sədri Əbülfəz Elçibəy 59,4 faiz səslə ölkənin yeni rəhbəri seçildi. AXC-nin hakimiyyətə gəlməsindən sonra həyata keçiriləcək siyasi islahatlar sırasında yeni parlament seçkilərinin keçirilməsi ən aktual məsələlərdən biri idi. Çünki 12-ci çağırış Ali Sovet özünü tamamilə diskreditasiya etmişdi. AXC rəhbərləri də hakimiyyət gəlməmişdən əvvəl Ali Sovetin buraxılması və yeni seçkilərin keçirilməsi tələbilə çıxış edirdi. Lakin hakimiyyətə gələndən sonra bu məsələni daha gündəmə gətirmədilər. Yeni hakimiyyət də köhnə parlamentlə işləməkdə maraqlı idi. Çünki bu parlament real gücün (həmin gücün hakimiyyətdə, yaxud hakimiyyətdən kənarda olması önəmli deyildi) diqtəsi altında siyasi "buqələmun" rolunda çıxış etməyə hazır olduğunu artıq təsdiqləmişdi.

Bununla belə, AXC hakimiyyəti köhnə parlamentin tam tərkibi ilə, yəni 360 nəfərlik Ali Sovetlə deyil, 50 nəfərlik MŞ ilə yolunu davam etdirəcəyini bildirdi. Ali Sovetin səlahiyyətləri bu quruma verildi, adı isə dəyişdirilərək Milli Məclis (MM) oldu. Beləcə, müvəqqəti olaraq yaradılmış bu qurum daimi və səlahiyyətli parlamentə çevrildi. 12-ci çağırış Ali Sovetin deputat korpusu faktiki olaraq iki "sorta" ayrıldılar. Maraqlıdır ki, Ali Sovetin səlahiyyəti MM-ə verilsə də, parlamentin rəhbərliyi rəsmi olaraq, konstitusiyada göstərildiyi kimi, yəni Ali Sovetin sədri adlanırdı. Yerdə qalan deputatların Ali Sovetin iclasını çağırmaq təşəbbüsləri isə ta 1993-cü ilin iyun olaylarınadək davam etsə də, nəticə vermədi.

Yaradılan zaman tərkibinə görə əks baxışlı qüvvələrdən ibarət olsa da, artıq MM-də "komblok"- "demblok" qarşıdurması hiss olunmurdu. Bu quruma "Mütəllibovun "siyahısı" ilə düşmüş deputatlar yeni siyasi şəraitdə uyğunlaşmışdılar. Üstəlik onların bir qismi yeni hökumətdə mühüm postlara (nazir, komitə sədri) sahib olmuşdu və AXC iqtidarı ilə konfrontasiyaya getməyi belə düşünmürdü. MM-də əsas ixtilaf isə keçmiş "demblok"un, artıq başqa-başqa siyasi cəbhələrə bölünmüş dünənki silahdaşlar arasında cərəyan edirdi.

"Ana müxalifət" rolunu AMİP-in deputat qrupu (faktiki olaraq iki deputatdan - Etibar Məmmədov və Şadman Hüseynovdan ibarət idi) üzərinə götürsə də, parlamentdə AXC iqtidarının müxalifəti rolunda çox vaxt onun öz təmsilçiləri (müdafiə naziri Rəhim Qazıyev, DİH rəhbəri İsgəndər Həmidov və s.) çıxış edirdilər. 1992-ci ilin payızında H.Əliyevin liderliyi ilə Yeni Azərbaycan Partiyası (YAP) yaranandan sonra parlamentdə yeni müxalifət meydana çıxdı. Lakin YAP-ın MM-dəki deputat qrupu da faktiki olaraq iki nəfərdən (Arif Rəhimzadə və Maksim Musayevdən) ibarət idi.

1993-cü ilin yazında cəbhədə yaşanan ağır itkilər, o cümlədən Kəlbəcərin işğalı, bütün ölkədə olduğu kimi, parlamentdə də dərin siyasi böhran doğurdu. Aprel-may aylarında MM-in iclasları əsasən siyasi "razborka"lara həsr olunurdu. 4 iyunda Gəncədə baş verən olaylardan sonra isə parlament yeni hakimiyyət dəyişikliyinə meydan oldu. İyunun 8-də baş nazir Pənah Hüseyov, iyunun 13-də isə Ali Sovetin sədri İ.Qəmbərin istefa verdi. Prezident Ə.Elçibəy şəxsən Bakıya dəvət etdiyi Haxçıvan Ali Məclisin sədri, xalq deputatı H.Əliyevin parlamentin sədri seçilməsini tövsiyə etdi.

Lakin H.Əliyev bu postu tutmağa razılıq verməzdən öncə iyunun 13-14-də Gəncəyə səfər edərək vəziyyətlə bilavasitə yerində tanış oldu. İyunun 15-də H.Əliyev Ali Sovetin rəhbəri olmağa razılıq verdi. Maraqlıdır ki, H.Əliyev 50 nəfərlik MM-in tərkibinə daxil olmadığı üçün səsvermə öncəsi prosedur problemi yaranmışdı. Belə olan halda MM-in üzvü Yaşar Əliyev H.Əliyevin xeyrinə öz yerindən imtina etdi. H.Əliyev əvvəlcə MM-in üzvü, sonra isə Ali Sovetin sədri seçildi. İclasda iştirak edən 39 deputatdan 34-ü onun lehinə, 3-ü əleyhinə səs vermişdi.

İyunun 17-də gecə prezident Ə.Elçibəy müəmmalı şəkilə Bakını tərk edərək Haxçıvana, Kələki kəndinə getdi. Sonrakı bir neçə gündə parlament onun paytaxta qayıtması ilə bağlı qızğın müzakirələr aparsa da, nəticə hasil olmadı. İyunun 24-də bu məsələ MM-də sonuncu dəfə müzakirə olundu və parlament konstitusiyanın 121.7 maddəsinə (prezidentin öz səlahiyyətlərini icra edə bilməməsi) əsaslanaraq prezident səlahiyyətlərinin Ali Sovetin sədri H.Əliyevə keçməsi barədə qərar qəbul etdi. Qərar layihəsinin müəllifi deputat E.Məmmədov idi. Onun lehinə 33, əleyhinə 3 nəfər səs vermişdi.

Ölkədəki hakimiyyət böhranı cəhbədəki vəziyyətə də ağır təsir göstərmişdi. İyunun 28-də Ermənistan qoşunları Ağdərə şəhərini və Ağdam rayonunun bir hissəsini işğal etdi. İyunun 30-da isə Bakıda H.Əliyevlə Surət Hüseynov arasında danışıqlarda böhranı sahmanlamaq barədə razılıq əldə olundu. MM H.Əliyevin təqdimatına əsasən S.Hüseynovun baş nazir təyinatına razılıq verdi. Qərar 36 səs lehinə olmaqla qəbul olundu.

İyulun 16-da MM-in iclasında Gəncə hadisələrini təhqiq edən deputat-istintaq komissiyasının (rəhbəri deputat Mətləb Mütəllimov idi) rəyi dinlənilib. Deputatlar həmin rəyə və baş prokuror Əli Ömərovun təqdimatına əsasən, sabiq baş prokuror İxtiyar Şirinovun, milli təhlükəsizlik nazirinin sabiq 1-ci müavini Sülhəddin Əkbərovun və Ali Sovetin sabiq sədri İ.Qəmbərin cinayət məsuliyyətinə cəlb olunması üçün onların MM üzvlüyündən azad olunması və deputat toxunulmazlığından məhrum edilməsinə razılıq verdilər. Bu, parlamentdə qəbul edilən ilk belə qərar idi. Sonrakı dövrdə bu prosedur bir neçə dəfə (o cümlədən həmin Ə.Ömərovun özünə qarşı) işə düşdü. MM-də boşalmış yerlərə "ehtiyat" deputat korpusundan üç nəfər, o cümlədən bir qədər əvvəl MM-dən istefa vermiş Y.Əliyev və o vaxt baş nazirin müavini vəzifəsini tutan Rəsul Quliyev seçildi.

İyulun 23-də ermənilər Ağdam şəhərini işğal etdilər. İyulun 29-da isə MM ölkədə fövqəladə vəziyyətin daha 60 gün uzadılması (aprelin 3-dən tətbiq olunmuşdu), həmçinin "Prezident Ə.Elçibəyə etimad göstərilməsi haqqında" referendum keçirilməsi barədə qərarlar qəbul etdi. Referendum avqustun 29-na təyin edildi. Bu barədə qərar 38 nəfər lehinə, 1 nəfər əleyhinə olmaqla qəbul olunmuşdu.

Avqustun 16-17-də parlamentdə ölkənin cənub bölgəsində yaranmış ağır vəziyyəti (Ələkram Hümbətovun qondarma "Talış-Muğan Respublikası"nı elan etməsi) müzakirə edərək qətnamə qəbul etdi. Bu hadisələrdə əli olan Rəhim Qazıyev MM üzvlüyündən azad olundu. Avqustun 22-də Lənkəranda əhali ilə Ə.Hümbətovun silahlı dəstələri arasında toqquşma oldu, həmin gün erməni qoşunları Cəbrayılı, səhərisi isə Füzuli şəhərini, habelə hər iki rayonun əksər kəndlərini işğal etdi.

Avqustun 29-da keçirilmiş referendumun rəsmi nəticələrinə əsasən, səsvermədə iştirak etmiş əhalinin 97,5 faizi Ə.Elçibəyə etimadsızlıq göstərmişdi. Avqustun 31-də Qubadlı rayonu işğal edildi. Sentyabrın 1-də isə MM növbədənkənar prezident seçkilərinin keçirilməsi barədə qərar qəbul etdi. Seçkilər oktyabrın 3-nə təyin edildi.

Sentyabrın 21-də parlament Azərbaycanın MDB-yə qoşulmasına razılıq verdi, həmçinin 1993-cü il 22 sentyabr tarixdən ölkədə fövqəladə vəziyyətin ləğv olunması barədə qərar qəbul etdi. Oktyabrın 3-də keçirilmiş prezident seçkiləri ilə bağlı rəsmi məlumata görə, səsvermədə iştirak edənlərin 98,8 faizi H.Əliyevə səs vermişdi.

Hoyabrın 5-də MM-in H.Əliyevin sədrliyi ilə sonuncu iclası keçirildi. Prezident seçilməsi ilə bağlı H.Əliyevin Ali Sovetin sədri və deputat səlahiyyətlərinə xitam verildi. Gizli səsvermə nəticəsində R.Quliyev 38 səs lehinə olmaqla parlamentin yeni sədri seçildi. Bundan bir qədər əvvəl isə Ali Sovet sədrinin 1-ci müavini vəzifəsindən istefa verən T.Qarayev isə Azərbaycanın Çin Xalq Respublikasında səfiri təyin olunmuşdu.

 

Xəbərlər
Redaktorun seçimi