⇔ ⇔ ⇔ 

1990-cı ildə seçilən 12-ci çağırış Ali Sovet Azərbaycanın tarixinə həm sovet, həm də müstəqillik dövrünün qanunverici orqanı kimi düşdü. Azərbaycanın müstəqilliyi barədə bütün siyasi və konstitusion qərarlar da bu parlament tərəfindən qəbul edildi. Hərçənd bir qədər geri qayıdaraq qeyd etmək lazımdır ki, respublikanın formal müstəqilliyi barədə qanunvericilik sənədi olan "Azərbaycan SSR-in dövlət suverenliyi haqqında" Konstitusiya qanununu hələ 1989-cu il sentyabrın 22-də 11-ci Ali Sovetdə qəbul edilmişdi.

Azərbaycanda yeni parlamentə, 12-ci çağırış Ali Sovetə seçkilərə "hazırlıq" fövqəladə vaziyyət şəraitində başlandı. Konstitusion səlahiyyət müddətinə əsasən, 12-ci çağırış Ali Sovetə seçkilər 1990-cı ilin yayında (iyunda) keçirilməli idi. Lakin məlum hadisələr bu prosesi bir neçə ay geriyə atdı.

1990-cı il iyunun 26-da 11-ci çağırış Ali Sovetin 13-cü sessiyasında "Azərbaycan SSR xalq deputatlarının seçkiləri" haqqında qərar qəbul edildi və yeni parlamentə seçkilər sentyabrın 2-nə təyin edildi. Yeni seçki qanunvericiliyində bir sıra dəyiişkliklər yer almışdı. Əvvala, xalq deputatları öncəki seçkilərdə olduğu kimi, 450 seçki dairəsi üzrə deyil, 360 dairə üzrə seçilməli idi. Yəni Ali Sovet deputatlarının sayı 90 nəfər azaldılırdı.

Digər yandan, deputat səlahiyyəti müddəti bir il artırılırdı və Ali Sovet 4 deyil, 5 il müddətinə seçilirdi. Seçkilərin ən önəmli cəhəti isə ilk dəfə olaraq alternativlik əsasında keçirilməsi idi. "1 mandat - 1 namizəd" prinsipi ilə keçirilmiş sovet seçki praktikasına, nəhayət, son qoyulurdu. İlk dəfə olaraq hakim Kommunist Partiyasına müxalif olan şəxslər də parlamentə düşmək şansı qazanmışdı. Hərçənd bu əlamətlər xeyli dərəcədə formal səciyyə daşıyırdı. Bununla belə, hakimiyyət respublikadakı mövcud ictimai-siyasi reallığı da tam qulaqardına vura bilməzdi. Odur ki, müxalifətə də müəyyən qədər deputat yerinin ayrılması nəzərdə tutulmuşdu.

Lakin seçkilər nəzərdə tutulduğu vaxtda keçirilmədi. İyulun 30-da 14-cü sessiyasına (bu həm də 11-ci çağırış Ali Sovetin son toplantısı oldu) toplaşan Ali Sovet seçkilərin vaxtını sentyabrın 30-na dəyişdirdi. Müxalifət seçki kampaniyasında AXC də daxil olmaqla 20-ə yaxın təşkilatı birləşdirən "Müstəqil Azərbaycan" bloku ilə gedirdi.

1990-cı ilin iyulunda Moskvadan Azərbaycana qayıdan Heydər Əliyev də parlament seçkilərində iştirak edirdi. Respublikanın o vaxtkı rəhbərliyi onun siyasi fəaliyyətə qayıtmasına, o cümlədənə deputatlığa namizədliyinin qeydə alınmasına hər vəchlə mane olmağa çalışsa da, istəyinə nail olmadı. Bakıda yaşamasına və siyasi fəaliyyətlə məşğul olmasına imkan verilməyən H.Əliyev Naxçıvana getdi və sentyabrın əvvəlində muxtar respublikanın Babək rayonu ərazisində 340 saylı Hehrəm seçki dairəsindən deputatlığa namizəd kimi qeydə alındı. Həmin vaxt həm də Naxçıvan MSSR Ali Sovetinə seçkilər keçirildiyində H.Əliyev, eyni zamanda, muxtar respublika parlamenti üzvlüyünə namizəd kimi qeydə alınmışdı.

Ümumilikdə 1990-cı senytabrın 30-da 12-ci çağırış Azərbaycan SSR Ali Sovetinə seçkilərdə 1200-ə yaxın namizəd iştirak edirdi. Dağlıq Qarabağdakı mövcud vəziyyəti (bölgənin əksər ərazisindən azərbaycanlılar qovulmuş, erməni əhalisi isə seçkiyə imkan verməyəcəyini bildirmişdi) nəzərə alan respublika rəhbərliyi Şuşa şəhəri və Şuşa rayonu istisna olmaqla DQMV ərazisində seçki keçirməmək barədə qərar qəbul etdi. Seçki qanunvericiliyinə əsasən, ilk turda deputat seçilmək üçün səslərin 50 faizdən çoxunu toplamaq lazım idi.

Bu səbəbdən 30 sentyabr seçkilərində Ali Sovetdə yerlərin təxminən yarısının sahibi müəyyənləşdi. Seçkilərin birinci turundan qalib gələnlərdən biri də H.Əliyev idi.

Birinci turda qalib müəyyənləşməyən dairələrdə oktyabrın 14-də ikinci tur seçkiləri keçirildi. Seçkilərin baş tutmadığı dairələrdə isə yeni seçkilər dekabrın 16-na təyin edildi. Hər iki mərhələdən sonra Ali Sovetdə yerlərin böyük əksəriyyətini kommunistlər və kiçik bir qismi bitərəf namizədlər tutdu. Müxalifət seçki yarışında nə qədər inadla mübarizə aparsa da, reallıqda qüvvələr bərabər deyildi. Odur ki, müxalifət düşərgəsi ümumilikdə yalnız 30 deputat yeri, yəni 360 nəfərlik parlamentin təxminən 8 faizini əldə etdi.

12-ci çağırış Ali Sovetin tərkibi 1990-cı ilin dekabrında formalaşsa da, yeni parlamentin ilk iclası yalnız 1991-ci il fevralın 5-də açıldı. Birinci sessiyasda deputat mandatı almış 340 nəfərdən 318-i iştirak edirdi.

Elmira Qafarova yenidən Ali Sovetin sədri seçildi. Yeni parlamentdə iki müavin postu vardı və hakimiyyət müxalifətin siyasi iddialarını qismən neytrallaşdırmaq üçün vitse-spiker postunu AXC Ali Məclisinin sədri Tamerlan Qarayevə verdi (1-ci vitse-spiker vəzifəsinə isə akademik Ziyad Səmədzadə seçilmişdi). Müxalifət deputatarı "Müstəqil Azərbaycan" adlı fraksiya yaratdılar. Lakin elə ilk gündən fraksiya "Demokratik blok" ("Demblok") adlanmağa başlandı. Parlamentdəki kommunist çoxluğu isə "komblok" adını aldı.

Sessiyada qəbul edilən ilk qərarlar Azərbaycan SSR-in adının dəyişdirilməsi və respublikanın yeni bayrağının qəbulu barədə oldu. Azərbaycan SSR Azərbaycan Respublikası adlandırılması, 1918-1920-ci illərdə müstəqil Azərbaycanın bayrağı olmuş üçrəngli aypara-səkkizguşəli ulduz təsvir edilmiş bayrağın Azərbaycanın yeni bayrağı elan edilməsi barədə respublika Konstitusiyasına dəyişikliklər (bu barədə prezident fərmanları 1990-cı il noyabrın 29-da verilmişdi) edildi.

Sessiyada müzakirə edilən əsas məsələ isə, gözlənildiyi kimi, Dağlıq Qarabağdakı vəziyyətlə bağlı oldu. Fevralın 7-8-də Ali Sovetdə «DQMV-də vəziyyəti normallaşdırmaq tədbirləri haqqında» məsələ ətrafında qızğın diskussiyalar getdi. Lakin bu diskusiyalarda respublikanı ağır vəziyyətdən çıxarmaq, Ermənistanın Dağlıq Qarabağla bağlı əsassız iddialarına qarşı adekvat tədbirlər görmək üçün zəruri addımlar deyil,

ümumi siyasi bəyanatlar və populizm üstünlük təşkil edirdi. Müzakirələr sonunda qəbul edilən qərar da «DQMV-lə bağlı olan bütün məsələlərin həlli Azərbaycan Respublikasının səlahiyyətinə aiddir» kimi formal ifadələrdən ibarət idi. Sonrakı dövrdə Qarabağ məsələsi dəfələrlə Ali Sovetin müzakirəsinə çıxarılsa da, qəbul edilən qərarlar mahiyyət etibarilə bu şablon tezislərdən kənara çıxmırdı.

Hakimiyyəti təmsil edən deputatların böyük bir qismi isə Ali Sovetin ilk sessiyasında Qarabağla əlaqədar müzakirələrdən istifadə edərək H.Əliyevə qarşı qərəzli ittihamlarla çıxış edirdilər. H.Əliyev SSRİ rəhbərliyindən gedəndən (1987-ci ilin oktyabrı) sonra ilk dəfə olaraq Bakıda, Azərbaycan parlamentinin iclasında iştirak edirdi. H.Əliyev sessiyada çıxış edərək ona ünvanlanan ittihamlara cavab verdi, onun Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrdə ermənilərin Dağlıq Qarabağla əlaqədar iddialarının qarşısının qətiyyətlə alındığını nəzərə çatdırdı.

Beş gün sürən iclaslardan sonra sessiyada martadək fasilə verildi. Bu müddət ərzində Ermənistanın Dağlıq Qarabağda və sərhədyanı rayonlarda təxribatları daha da gücləndi. Eyni zamanda, 1991-ci ilin fevralında Ermənistanın Ali Soveti respublikanın milli ordusunun yaradılması barədə qərar qəbul etmişdi. Bir sözlə, Ermənistan bütün imkanları ilə Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzə hazırlaşmaqda idi.

Azərbaycan Ali Sovetinin 1991-ci il martın 5-də işini davam edirən sessiyasında isə ilk məsələ Qarabağ problemi deyil, SSRİ-nin saxlanıb-saxlanmamasına dair ümumittifaq referendumunda (SSRİ Ali Soveti tərəfindən martın 17-nə təyin edilmişdi) iştirak məsələsi oldu. Bununla bağlı parlamentdə qızğın müzakirələr getdi və martın 7-də məsələ ilə yekun səsvermə keçirildi. İclasda iştirak edən 303 deputatdan 254-ü referendumun lehinə səs vermişdi. 43 deputat qərarın əleyhinə çıxış etmişdi. Həmin deputatlardan biri də H.Əliyev idi.

Martın 17-də referendum keçirildi və elan edilən rəsmi məlumata görə, respublika əhalisinin 75 faizi səsvermədə iştirak etmiş və 93 faiz ittifaqa "hə" demişdi. Baltikyanı respublikalarda, həmçinin Moldova, Gürcüstan və Ermənistanda referendum keçirilməmişdi.

Sessiya boyunca ən gərgin müzakirələr yenə Qarabağ məsələsi ətrafında gedirdi. Lakin Ali Sovet bu xüsusda hər hansı təşəbbüskarlığı ilə yadda qalmadı. Parlamentin bu yöndə bütün "addımları" proseslərin arxasınca hərəkət etmək, ermənilərin Dağlıq Qarabağla əlaqədar bu və digər qərarlarına formal reaksiya göstərməklə məhdudlaşırdı. Azərbaycan parlamenti bu müddhətdə bir dəfə də olsun erməniləri hansısa məqamda qabaqlamaq qabiliyyətində olmadığını nümayiş etdirdi.

Ali Sovetin birinci (yaz) sessiyasının son qərarı isə iyunun 26-da Azərbaycanda birbaşa prezident seçkilərinin keçirilməsi barədə oldu. Azərbaycanda prezidentlik institutu hələ 1990-cı ilin mayında 11-ci çağırış Ali Sovetin qəbul etdiyi qanunla təsis olunmuş və Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Ayaz Mütəllibov Ali Sovet tərəfindən respublikanın prezidenti seçilmişdi. 1991-ci ildə isə A.Mütəllibov bu səlahiyyətini ümumxalq səsverməsi ilə rəsmiləşdirmək qərarına gəlmişdi. Seçkilər 1991-ci il sentyabrın 8-nə təyin edildi. 1990-cı ilin parlament seçkiləri kimi, prezident seçkiləri kampaniyası da fövqəladə rejim şəraitində start götürdü. M.Qorbaçovun 1990-cı ilin 19 yanvarında Bakıda tətbiq etdiyi FV Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərliyinin də maraqlarına uyğun idi.

1991-ci ilin məlum "QKÇP qiyamı"ndan sonra bütün ittifaq məkanında mərkəzdənqaçma meylləri gücləndi. Amma Azərbaycan rəhbərliyi bu məsələdə də "tələsməmək" prinsipinə sadiq idi. SSRİ-nin əksər respublikalarının parlamentləri müstəqillik haqqında bəyanatlar qəbul etdikdən sonra Azərbaycan Ali Soveti də avqustun 29-da növbədənkənar sessiyaya toplaşdı. Müxalifəti təmsil edən deputatlar təcili olaraq müstəqillik barədə qərar qəbul edilməsində israr etsə də, respublikanın kommunist rəhbərliyi hələ də götür-qoy edirdi.

Sessiyada geniş nitq söyləyən H.Əliyev parlamenti gecikmədən Azərbaycanın müstəqilliyini elan edən qanunvericilik aktı qəbul etməyə çağırdı. Yeri gəlmişkən, bu, H.Əliyevin 1991-ci ildə Ali Sovetdə axırıncı çıxışı oldu. 1991-ci il sentyabrın 3-də Naxçıvan Ali Məclisinin sədri seçilən H.Əliyev olduqca ağır blokada şəraitində muxtar respublikaya rəhbərlik etməyə başladı. Bu müddətdə Ermənistanın, Dağlıq Qarabağda və sərhəd rayonlarında olduğu kimi, Naxçıvana qarşı hərbi təcavüzü də genişlənməkdə idi və H.Əliyev, eyni zamanda, Naxçıvanın hərbi müdafiəsinə də rəhbərlik edirdi.

Məhz H.Əliyevin gərgin fəaliyyəti nəticəsində muxtar respublikada vəziyyət qismən də olsa, sabitləşdi, qardaş Türkiyədən və qonşu İrandan muxtar respublikaya humanitar yardımlar gəlməyə başladı. H.Əliyevin Ali Sovetin deputatı kimi fəaliyyətinə gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, istər A.Mütəllibov hakimiyyəti, istərsə də onu əvəz edən AXC iqtidarı H.Əliyevə qarşı qərəzli mövqeyini gizlətmirdi və onun Bakıya gəlib parlamentin işində iştirak etməsini müxtəlif bəhanələrlə əngəlləməyə çalışırdı. Hərçənd 1993-cü ilin məlum 4 iyun olaylarından sonra hakimiyyət özü onu Bakıya dəvət etməyə məcbur olmuşdu.

O ki qaldı 1991-ci ilin avqustunda Ali Sovetdə gedən gərgin diskussiyalara, parlament xeyli müzakirədən sonra avqustun 30-da "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini bərpa etmək haqqında" bəyannamə qəbul etdi. Bəyannamə yekdilliklə qəbul olunmuşdu. Bəyannamədə vurğulanırdı ki, Azərbaycan Respublikası 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş müstəqil dövlətin varisidir. Eyni zamanda, bəyannamə ümumi xarakterli sənəd olduğundan Ali Sovet Azərbaycanın müstəqilliyi barədə Konstitusiya aktının hazırlanaraq qəbul olunması barədə qərar çıxardı. Ali Sovet həmçinin Bakı şəhərində ilyarımdan artıq (1990-cı ilin yanvarından) davam etmiş fövqəladə vəziyyət rejimini, nəhayət, ləğv etdi. Parlamentdə təcili olaraq Milli Ordunun yaradılması barədə çağırışlar səslənsə də, Ali Sovet sadəcə "Azərbaycan Respublikasının milli özünümüdafiə qüvvələrinin yaradılması haqqında" qərarla kifayətləndi.

Sentyabrın 2-də ermənilər Dağlıq Qarabağda marionet "dövlət"in, qondarma "Dağlıq Qarabağ Respublikası"nın yarandığını elan etdilər, Ali Sovet bu qərarı pisləməklə kifayətləndi. Sentyabrın 8-də A.Mütəllibov alternativsizlik şəraitində (onun yeganə opponenti Zərdüşt Əlizadə namizədliyini geri götürmüşdü) Azərbaycanın prezidenti seçildi. Sentyabrın 14-də Azərbaycan KP özünü buraxdı.

Oktyabrın 8-də Ali Sovetin daha bir növbədənkənar sessiyası işə başladı. Oktyabrın 9-da isə parlament "Azərbaycan Respublikasının milli özünümüdafiə qüvvələri haqqında" qanun qəbul etdi. Əslində bu, Milli Ordunun yaranması barədə qanun idi. Lakin hələ də Moskvaya boylanmaqda olan respublika rəhbərliyi "milli ordu" ifadəsini qanuna salmaqdan çəkinmişdi.

Nəhayət, oktyabrın 18-də Ali Sovet "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında" Konstitusiya Aktı qəbul etdi. Maraqlıdır ki, avqustun 30-da qəbul edilmiş bəyannamədən fərqli olaraq bu sənəd heç də bütün deputatların dəstəyini almadı. Hətta müzakirələr gedişində Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini elan etməkdən vaz keçməyə çağırıışlar da səslənmişdi. Hər halda bu da bir faktdır ki, Azərbaycanın müstəqillik tarixinin ən mühüm sənədlərindən biri 258 səs lehinə olmaqla qəbul edilmişdi.

Hoyabrın 15-də Ali Sovet "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında" Konstitusiya aktı barəsində ümumxalq referendumu keçirmək haqqında qərar qəbul etdi. Referendum dekabrın 29-na təyin edildi. Hoyabrın 26-də isə Ali Sovet iki əlamətdar qərar qəbul etdi. Birincisi, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ləğv edildi. Bu qərarın o dövr üçün nə qədər düzgün olduğu və Qarabağ ətrafındakı sonrakı proseslərə necə təsir etdiyi indi də birmənalı qiymətləndirilmir.

Ali Sovetin ikinci qərarı isə "parlament içində parlament"in - 50 nəfərdən ibarət Milli Şuranın yaradılması barədə oldu. "Demblok" və "komblok"dan hərəyə 25 deputat olmaqla yaradılan bu qurum bir növ iqtidarla müxalifət arasında siyasi kompromisin nəticəsi idi. Milli Şura müvəqqəti bir struktur kimi yaradılmış və daha çox məşvərət orqanı olaraq nəzərdə tutulmuşdu. Ali Sovetin müzakirəsinə çıxarılacaq qərarlar öncə bu qurumdan keçməli idi.

Lakin gerçəkdə Milli Şura tədricən Ali Soveti əvəzləyən orqana çevrildi və 1992-ci ilin məlum mart-may olaylarından sonra isə bütövlükdə ölkə parlamenti funksiyasını yerinə yetirməyə başladı. Sovet hakimiyyəti və kompartiyanın diktəsi altında, fövqəladə rejim şəraitində seçilən sonuncu Ali Sovet Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini edəndən sonra öz funksiyasını faktiki başa vurmuşdu sayıla bilərdi. Hərçənd o, siyasi səhnədən birdəfəlik çəkilmədi. 1992-ci ilin 6-7 martında və 14-18 mayında baş verən hakimiyyət çevrilişləri Ali Sovet müstəvisində həyata keçirilmişdi. Bununla belə, 1992-1995-ci illərdə Azərbaycanın qanunverici orqanı rolunu məhz həmin Ali Sovetin «nəzdində» yaradılan 50 nəfərlik "mini-parlament" yerinə yetirməli oldu.