⇔ ⇔ ⇔ 

Prezident İlham Əliyevin ABŞ-a səfərindən öncə olduğu kimi, səfərdən sonra da KİV-də bu mövzuda çeşidli rəy və təhlillər yer alır. Bu da təbiidir. Azərbaycanın dünyanın bir nömrəli fövqəldövləti ilə münasibətləri hər zaman geniş maraq və müzakirə mövzusu olub, üstəlik prezidentin Vaşinqtona səfəri öncəsi bu mövzuda çoxlu spekulyasiyalar dövriyyədə idi.

Digər yandan, səfərin Azərbaycanın qapıbir qonşusu İranla ABŞ arasında gərginliyin dərinləşdiyi dövrə təsadüf etməsi "Prezident ABŞ-a niyə gedir" sualına əlavə aktuallıq gətirmişdi. Dövlət başçısı Vaşinqtondan dönəndən sonra da bu mövzuda suallar qalmaqdadır. Baxmayaraq ki, Azərbaycan prezidentinin Vaşinqton görüşləri bu xüsusda demək olar ki, bütün sualları ümumən cavablandırıb.

Hələ səfər öncəsi dövriyyədə olan sualların birincisi prezidentin ABŞ-a niyə məhz indi getməsi ilə bağlı idi. O cümlədən müxalifət dairələrinin mülahizələrinə görə, prezidentin bu vaxtadək ABŞ-a getməməsi Bakı ilə Vaşinqton arasında münasibətlərin soyuqluğundan xəbər verirdi. Bu iddianın nə qədər ciddi olduğu üzərində dayanmaq istəmirik, ən azı ona görə ki, dövlətlərarası münasibətlərin mahiyyətini prezidentlərin səfərlərinin dövriliyi ilə ölçülməsi məntiqdən uzaqdır.

Belə məntiqə görə Türkiyənin Azərbaycana münasibəti soyuq olmalıdır, çünki qardaş ölkənin prezidenti bu postu tutduğu 6 ildə cəmi iki dəfə Bakıya rəsmi səfər edib. Yeri gəlmişkən, məsələyə bu cür spekulyativ yanaşma təkcə bizim müxalifətə xas cəhət deyil. Türkiyədə də Rəcəb Tayyib Ərdoğanın baş nazir seçiləndən sonra iki il çox müddətdə (2005-ci ilin iyununadək) Vaşinqtona dəvət almaması bu ölkənin müxalifəti tərəfindən ABŞ-ın AKP hökumətinə soyuq münasibətinin göstəricisi kimi yozulurdu.

Gerçəkdə isə dövlətlərarası münasibətlərdə soyuqluqdan o zaman bəhs etmək məntiqi olar ki, onlar arasında dialoq mahiyyət etibarilə zəifləsin. Azərbaycanla ABŞ arasındakı münasibətlərin ötən iki il yarımda (həmçinin ondan öncəki dövrdə) xronikasına diqqət yetirsək, tərəflər arasında dialoqun kəsintisiz davam etdiyinin, ABŞ-Azərbaycan tərəfdaşlığının müxtəlif sahələr üzrə davamlı olaraq inkişaf etdiyini təsbit edə bilərik.

O ki qaldı dövlət başçıları səviyyəsində dialoqa, prezidentlər İ.Əliyev və C.Buş 2004-cü ilin yayında İstanbulda NATO zirvəsində görüşmüşdülər, 2005-ci ildə onlar arasında aktiv məktub mübadiləsi olub, bundan əlavə ABŞ dövlət katibi müəyyən məsələlərlə bağlı Azərbaycan prezidentinə telefon edib. Bu müddətdə Azərbaycan ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi beynəlxalq antiterror kampaniyasında fəal iştirakını davam etdirib, iki ölkə arasında münasibətlərin təməlini təşkil edən energetika sahəsində işbirliyi daha da dərinləşib. Bir sözlə, tərəflər arasında münasibətlər təbii axarında, qarşılıqlı etimad və dəstəyə dayanan tərəfdaşlıq formatında davam edib.

Və əgər bütün bunlardan sonra iki ölkə prezidentinin bilavasitə bir araya gəlməsinə ehtiyac yaranırsa, bu o deməkdir ki, tərəflər müəyyən məsələlər üzrə mövqelərini bir daha dəqiqləşdirmək, diplomatik leksikonda deyildiyi kimi, saatlarını yoxlamaq istəyiblər. Səfərin məhz indi gerçəkləşməsi, o cümlədən onun ABŞ-İran qarşıdurmasının artdığı dövrdə düşməsi də təsadüf sayıla bilməz. Buradan çıxan başlıca nəticə odur ki, tərəflər bir sıra məsələlər üzrə məhz indi yüksək səviyyəli danışıqlara gərək duyublar və İran mövzusu da həmin müzakirələrin bir hissəsini təşkil edir. Necə ki, son aylar ABŞ-ın "Minsk üçlüyü" formatında vasitəçilik səylərini artırmaq, Qarabağ münaqişəsinin sahmanlanmasına təkan vermək niyyəti bəllidir və bu mövzu da prezidentin Vaşinqton səfərinin gündəminin önəmli bölümünü təşkil etməli idi. Odur ki, səfər öncəsi onun "yalnız İranla bağlı olduğu", yaxud onun Vaşinqtonda "Qarabağı vermək üçün getdiyi" kimi iddialar sırf siyasi möhtəkirlik nümunəsi idi. Səfərdən sonra bəzi dairələrin "ABŞ-ın Azərbaycan rəhbərinə demokratiya dərsi verməsi" kimi bəyanatları da həmin möhtəkirliyin davamıdır.

Bu cür spekulyasiyaların Amerika-Azərbaycan münasibətlərinin gerçək şəklini ehtiva etmədiyinə əmin olmaq üçün, sadəcə, bu münasibətlərinin təməl prinsiplərinə nəzər salmaq vacibdir. Bu xüsusda ilk növbədə bir məqam vurğulanmalıdır ki, ABŞ Azərbaycanı özünə strateji tərəfdaş hesab edir və bizimlə bütün münasibətlərini də bu təməl üzərində kökləyir. Eynilə Bakının Vaşinqtonla tərəfdaşlığı da onun strateji seçimidir. Başqa sözlə, ABŞ-Azərbaycan tərəfdaşlığı ayrı-ayrı sahələr üzrə münasibətlərin detalları ilə hesablanmır, əksinə, həmin münasibətlərin özü iki ölkənin strateji tərəfdaşlığı ilə şərtlənir, ondan irəli gəlir.

ABŞ-Azərbaycan strateji tərəfdaşlığının isə üç təməl istiqaməti mövcuddur. Bunlardan birincisi enerji sahəsində əməkdaşlıqdır, geniş mənada iqtisadi münasibətlər toplusudur. Bunu ona görə birinci qeyd edirik ki, Azərbaycan-ABŞ əməkdaşlığı 1994-cü ildə məhz bu sahə üzrə təşəkkül tapmağa başlayıb. Vaşinqtonla Bakının münasibətlərinin ikinci mühüm sahəsini təhlükəsizlik məsələlərində əməkdaşlıq təşkil edir. Bu əməkdaşlıq spektri özəlliklə 2001-ci ilin 11 sentyabrından sonra genişlənməyə başlayıb. Həmin olaydan sonra Azərbaycan ABŞ-ın başladığı beynəlxalq antiterror kampaniyasının ön sıralarında yer alması Vaşinqton üçün strateji önəm kəsb edir və təsadüfi deyil ki, iki ölkə arasındakı bütün səviyyəli dialoqlarda ABŞ bu əməkdaşlığa görə Azərbaycana minnətdarlıq edir. Prezident Buşun Azərbaycan rəhbəri ilə görüşü də istisna olmadı, o, bir daha Azərbaycanın İraqdakı sülhyaratma fəaliyyətinə verdiyi dəstəyə görə təşəkkürünü bildirdi.

Nəhayət, iki ölkənin münasibətlərinin üçüncü vacib spektri ölkəmizdə aparılan islahatlar, o cümlədən demokratikləşmə sahəsində əməkdaşlıq təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, indiyədək ABŞ-Azərbaycan münasibətlərinə dair ən müxtəlif şərhlərdə bu məsələ əlahiddə yer tutub. Xüsusilə Azərbaycanda keçirilən seçkilərdən sonra Amerikadan səslənən tənqidi fikirləri diqqətə alan əksər dairələr məhz demokratiya məsələsində Vaşinqton-Bakı əməkdaşlığının geridə qaldığını vurğulayır, bəziləri isə ABŞ-ın digər iki sahə üzrə strateji çıxarlarını öndə tutaraq demokratiya məsələsinə çox zaman göz yumduğunu qeyd edirlər.

Lakin bu cür yanaşma prinsip etibarilə yanlışdır. Çünki ABŞ-Azərbaycan əməkdaşlığının, yaxud konkret olaraq Vaşinqtonun Azərbaycandakı maraqlarının bir istiqamətini digərindən ayırmaq, onlardan hansınınsa prioritet, digərinin ikinci dərəcəli olduğunu vurğulamaq məsələnin mahiyyətini təhrif etməkdir. ABŞ-Azərbaycan münasibətlərinin bütün spektrini toplu halında, vahid kontekstdə nəzərədən keçirmək lazımdır. Bu kontekstdə bir məsələnin müəyyən zaman kəsiyində önə çıxması, digərinin arxa plana keçməsi ilk baxışdan belə görünə bilər.

Məsələn, Azərbaycan və ABŞ rəhbərlərinin görüşündən sonra gözləmək olardı ki, prezident Buş öncə iki ölkənin enerji, yaxud təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığından söz açacaq. Amma o, öncə demokratiya sahəsində əməkdaşlıqdan danışdı və Azərbaycan prezidentinin bu yöndə addımlarını yüksək qiymətləndirdi: "Biz zəruri məsələlər haqqında fikir mübadiləsi apardıq və vurğuladıq ki, belə müasir müsəlman ölkəsi öz vətəndaşlarının qayğısına qalır və bilir ki, demokratiya gələcəyin əsasını təşkil edir. Cənab prezident, mən sizin rəhbərliyinizi yüksək dəyərləndirirəm". Başqa sözlə, ABŞ rəhbəri bir daha təsdiq etdi ki, iki ölkə rəhbərliyinin demokratiya dəyərləri barədə fikirləri prinsip etibarilə üst-üstə düşür.

Öz növbəsində Azərbaycan prezidenti də istər Vaşinqtondakı digər görüşləri sırasında, istərsə də ABŞ rəhbəri ilə danışıqların yekununda bu məqamı bir neçə dəfə vurğuladı. Prezident səfərin birinci günü Vaşinqtondakı Beynəlxalq Münasibətlər Şurasında bu barədə suallara aydınlıq gətirmişdi, onun ABŞ-ın qeyri-hökumət təşkilatlarının təmsilçiləri ilə görüşü isə məxsusi olaraq bu mövzuya həsr olunmuşdu. Prezident Azərbaycandakı demokratik inkişaf tempi ilə bağlı tənqidi çıxışlar edən qurumların nümayəndələri ilə bilavasitə görüşməklə bu məsələdə tam açıq fikir mübadiləsinə hazır olduğunu nümayiş etdirməklə yanaşı, Azərbaycanın demokratik islahatlar kursuna sadiqliyini də şəxsən təsdiqləmiş oldu. "Mən tam əminəm ki, siyasi və iqtisadi inkişaf paralel getməsə, onda iqtisadi islahatlar və demokratikləşmə prosesi uğurlu olmayacaq. Ona görə də, biz hər iki istiqamətdə uğurla addımlayırıq. Burada reallıq və onun qavranılması var. Qavranılmaya gəldikdə, bəzən o, reallığı əks etdirməyən informasiyaya əsaslanır", - deyə prezident Amerika siyasi auditoriyasının "Sizin demokratiya ilə bağlı konsepsiyanız nədən ibarətdir" sualına konkret cavab verdi.

Təsadüfi deyil ki, auditoriya da prezidentlə açıq təmasdan sonra özlüyündə "Niyə digər MDB ölkələrindən fərqli olaraq Azərbaycanda "məxməri inqilab" baş verməyib" sualına cavab tapmış oldu. Hətta iştirakçılardan biri Azərbaycan prezidentini ABŞ-a səfərdə müşayiət edən, onunla barabər auditoriyanın suallarını ingilis dilində və tutarlı arqumentlərlə cavablandıran gənc nazirləri müsbət xarakterizə edərək "Ətrafınızdakı bu şəxsləri gördükdə mənə elə gəlir ki, siz fərqli bir strategiya seçmisiniz" deyə bildirdi. Amerika auditoriyasından səslənən bu etiraf həm də onun göstəricisi idi ki, prezident İ.Əliyevin Vaşinqtona səfəri təkcə onun özünün deyil, bütövlükdə onun komandasının, daha geniş anlamda isə Azərbaycan dövlətinin apardığı inkişaf və islahatlar siyasətinin siyasi benefisi idi.

Əslində İ.Əliyevin şəxs olaraq Amerikada tanınmasına ehtiyac yox idi. Amerikanın siyasi dairələri, biznes qurumları onu hələ 1994-cü ildən, İ.Əliyevin ARDNŞ-in vitse-prezidenti kimi Azərbaycanın xarici neft müqavilələrinin hazırlanması ilə bağlı Amerikaya çoxsaylı səfərlərindən tanıyırdı. Bu illər ərzində İ.Əliyev ABŞ Konqresində, hökumət dairələrində, Amerika siyasi elitasının təmçilçiləri ilə saysız görüşlər keçirmişdi. O cümlədən ABŞ-ın indiki prezidenti ilə şəxsi dostluq münasibətləri də həmin illərdə yaranmışdı. Təkcə bir faktı xatırlamaq yetər ki, o vaxt Texas ştatının qubernatoru olan C.Buş İ.Əliyevlə yaxın dostluğunun təsdiqi kimi 1996-cı ildə ona ildə "Fəxri texaslı" adını təqdim etmişdi. 2003-cü ilin avqustunda isə İ.Əliyev Azərbaycanın baş naziri təyin ediləndə onu ilk təbrik edənlərdən biri prezident Buş olmuş və onun gələcək liderliyi ilə ABŞ-Azərbaycan tərəfdaşlığının daha da güclənəcəyinə inamını bildirmişdi: "Biz ölkələrimizi daha da yaxınlaşdıracaq əsas sahələrdə əməkdaşlığı genişləndirmək üçün sizinlə işləməkdə davam edirik". Böyük siyasətdə bu cür dostluq münasibətləri mühüm faktordur. Çünki liderlərin dostluğu nəticə etibarilə dövlətlərin dostluğuna təkan verir.

Bütün bu tarixi faktlar fonunda Azərbaycan prezidentinin Vaşinqtona səfərinin yüksək səviyyədə keçməsi tamamilə təbii və gözlənilən idi. Eyni zamanda, səfər gedişində "Azərbaycan Amerikanın antiiran koalisiyasana qoşulacaq", yaxd "Vaşinqton Bakını Qarabağ məsələsində ağır güzəştlərə məcbur edəcək" kimi spekulyasiyalara son qoyulması, dövlət başçısının Amerika ilə strateji tərəfdaşlıqla yanaşı, digər qonşularla mehriban münasibətləri də zərbə altına qoymayacağını ("Azərbaycan qarşıdurma zonası deyil") birmənalı şəkildə bəyan etməsi göstərdi ki, Azərbaycan öz siyasətini milli və dövləti maraqlarını göz önündə tutaraq həyata keçirir və bütün tərəfdaşları ilə, hətta o, dünyanın bir nömrəli fövqəldövləti olsa belə, münasibətlərini bərabərhüquqlu partnyorluq şəklində qurur: "Mən buraya öhdəlik götürmək üçün gəlməmişəm. Mən tamhüquqlu tərəfdaş kimi, dost kimi gəlmişəm. Bu baxımdan bizim aramızda heç bir fikir ayrılığı yoxdur".

Vüqar Orxan 

Effektiv Təşəbbüslər Mərkəzinin Analitik qrupu

"525-ci qəzet", 06.05.2006