Və ya bir daha azərbaycanlı və erməni ziyalılarının qarşılıqlı səfərləri barədə...

⇔ ⇔ ⇔ 

Artıq neçə gündür ki, Azərbaycan ziyalılarının Dağlıq Qarabağ və Yerevana, Ermənistan ziyalılarının isə Bakıya səfəri (28 iyun) ətrafında istər kütləvi informasiya vasitələrində, istərsə də bütövlükdə ictimaiyyət arasında müzakirələr gedir. Prinsipcə bu ictimai maraq təbii sayılmalıdır. Ən azı ona görə ki, Qarabağ münaqişəsi başlayandan bu yana ilk dəfə olaraq iki ölkənin nüfuzlu ictimaiyyət xadimləri arasında belə bir səfər gerçəkləşib. Üstəlik bu barədə qarşılıqlı razılaşma üçüncü (vasitəçi) tərəf olmadan əldə olunub: iki ölkənin Rusiyadakı səfirləri (Azərbaycan və Ermənistanın keçmiş mədəniyyət nazirləri) birgə təşəbbüslə çıxış ediblər, prezidentlər də ona razılıq veriblər.

Bununla belə, bu günlər ərzində davam edən ajiotaja, özəlliklə mətbuat səhifələrində gedən qızğın «lehinə» və «əleyhinə» mübahisələrinə nəzər saldıqda görürük ki, bu çıxışlar əksəriyyət etibarilə səfərin mahiyyətindən daha çox onun bir epizodu - Azərbaycan nümayəndələrinin Xankəndidə Dağlıq Qarabağ ermənilərinin lideri, separatçı rejimin rəhbəri ilə görüşü üzərində qurulub. Təsadüfi deyil ki, bu səfəri neqativ yöndən şərh edənlərin hamısı məhz bu məqamı vurğulayaraq onun Dağlıq Qarabağdakı tanınmamış qurumun rəsmiləşdirilməsinə xidmət etdiyini bildirirlər. Hərçənd fakta obyektiv prizmadan baxsaq, bunun belə olmadığını yəqin edərik.

Əvvala, bundan öncə də Azərbaycanın səfir postundan da yüksək vəzifəli diplomatları da, eləcə də ictimaiyyət təmsilçiləri (QHT rəhbərləri, jurnalistlər) dəfələrlə Dağlıq Qarabağ ermənilərinin rəhbərləri ilə qeyri-formal görüşlər keçiriblər, amma onların heç biri nəinki DQR»-in tanınmasına gətirib çıxarmayıb, heç bu anlama gəlməyib və bu yöndə səciyyələndirilməyib də. İkincisi, istər postsovet məkanında, istərsə də ondan kənarda cərəyan edən münaqişələrə nəzər yetirsək, nəinki hakimiyyət, yaxud ictimaiyyət nümayəndələrinin, dövlət rəhbərlərinin də çözüm naminə separatçı liderlərlə dialoqa getdiyini görərik. Nəticədə həmin separatçı rejimlərin heç birinin statusu rəsmiləşməyib.

Sözsüz ki, azərbaycanlı ziyalıların Dağlıq Qarabağa səfərini «topa tutan» çıxışların tam əksəriyyəti siyasi səciyyəlidir. Bu çıxışlardakı emosiya da həmçinin. Lakin, gəlin, etiraf edək ki, Dağlıq Qarabağa, yaxud Ermənistana səfər etmiş ziyalıların heç birinin vətənpərvərliyi, milli təəssübkeşliyi onları bu addımda ittiham edənlərdən analoji hiss və duyğularından əskik deyil ki, bəlkə də artıqdır. Digər tərəfdən, təəssüf ki, bu səfərə pozitiv yanaşanların da bir çoxunun mülahizələrində siyasi konyüktur özünü göstərir.

Məhz bu səbəbdəndir ki, ziyalıların Qarabağa səfərini pisləyənlər də, bunu alqışılayanlar da öz fikir və arqumentlərini qarşı (opponent) tərəfi təhqir etmək, lağa qoymaqla ifadə edirlər. Vəziyyət o həddə çatıb ki, ziyalıların səfəri ətrafında «lehinə» və «əleyhinə» çıxışların böyük bir qismi məsələnin mahiyyətini bir kənara qoyaraq qarşılıqlı ittiham kampaniyasına çevrilib və bu kampaniya böyük ölçüdə ictimai rəyi yönləndirmək məqsədi güdür.

Halbuki bir məqamı etiraf etmək gərəkdir ki, əsasən mətbuat səhifələrində özünü büruzə verən bu ajiotajdan fərqli olaraq, cəmiyyətin siyasi konyukturdan uzaq duran əksər kəsimində sözügedən səfərə münasibət daha təmkinli, dözümlü və anlayışlıdır.

Zənnimizcə, məsələnin ən mühüm və rasional cəhətini də elə burada axtarmaq lazımdır.

Digər yandan, Qarabağ münaqişəsində hazırkı vəziyyətin anatomiyası,

eləcə də bu problemin ötən müddət ərzində istər Azərbaycan, istərsə də erməni cəmiyyətində doğurduğu psixoloji dəyişikliklər bu cür səfərlərin, «xalq diplomatiyası» adlandırılan sülhməramlı təşəbbüslərin zamanının yetişdiyini, bu addımların indi daha effektli ola biləcəyini göstərir.

Əgər 1994-cü ildə əldə olunan atəşkəsdən bu yana Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin kontekstinə diqqət yetirsək, onun siyasi, hərbi, iqtisadi və geosiyasi fonunda ciddi dəyişikliklər baş verdiyini təsdiq edə bilərik. Bu gün Qarabağ problemi 10-12 il öncəkindən xeyli dərəcədə çox regional münaqişə halına gəlib və onun arxasında daha geniş geosiyasi faktorlar dayanır.

Bu məqamda Ermənistanın vəziyyətini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu ölkə, bir tərəfdən, özünün Qərbə inteqrasiya xəttini və Avropa ölkələri ailəsində layiqli yer tutmaq niyyətini nümayiş etdirməyə çalışırsa, digər yandan, Qarabağ məsələsində tutduğu qeyri-konstruktiv mövqeyi ilə Qərbin regionda həyata keçirdiyi iri layihələrdən, əməkdaşlıq imkanlarından özünü təcrid edib. Bundan əlavə, Ermənistanın yeritdiyi xarici siyasət, özəlliklə onun hərbi doktrinasının «paternalist» mahiyyəti, Moskvadan asılılığı o qədər güclüdür ki, Rusiya Ermənistanı açıq şəkildə özünün regiondakı forpostu adlandırır.

Ermənistandan fərqli olaraq, Azərbaycan sözdə deyil, real olaraq tarazlı, regiona nüfuz edən qüvvələr balansını dolğun şəkildə uzlaşdıran çoxvektorlu xarici siyasət yeridir. Bu isə nəticədə Azərbaycana Qarabağ münaqişəsinin həllində Ermənistana nisbətən daha geniş potensial imkanlar saxlayır. Ermənistan ötən müddətdə nəinki cəbhədə əldə etdiyi hərbi-taktiki üstünlüyü Azərbaycan üzərində hərbi-siyasi və diplomatik dominantlığa çevirməyə, yəni Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan qoparılmasını beynəlxalq-hüquqi müstəvidə rəsmilişdirməyə nail olmayıb, əksinə, Azərbaycandan ciddi şəkildə geri qalmağa başlayıb. Azərbaycanın artan iqtisadi və hərbi-strateji imkanları, dünyada Qarabağ probleminə daha ədalətli münasibətin bərqərar olması buna sübutdur.

Bununla yanaşı, Azərbaycanın da bu xüsusda müəyyən problemləri var. Belə ki, Azərbaycanın qlobal inteqrasiya layihələrinə cəlb olunması, regionda ciddi geosiyasi faktora çevrilməsi hər nə qədər müsbət nəticə olsa da, bu qarşılıqlı asılılığın mənfi cəhətləri də yox deyil. Çünki biz qloballaşma müstəvisinə nüfuz etdikcə buna mütənasib şəkildə qlobal faktorları da daha həssas şəkildə nəzərə almağa məcburuq. Əgər, tutaq ki, 90-cı illərin əvvəlində Cənubi Qafqazın, necə deyərlər, geosiyasi «yiyəsizlik» vəziyyətində olduğu vaxt təcavüzkara qarşı hərbi əməliyyat aparmaq siyasi baxımdan nisbətən asan idisə, indi bunu etmək daha çətindir, mövcud qlobal siyasi, geosiyasi və geoiqtisadi proseslər fonunda bu addım ciddi beynəlxalq-siyasi fəsadlar doğura bilər.

Bir sözlə, indi Qarabağ münaqişəsi ətrafında elə bir mürəkkəb situasiya yaranıb ki, Ermənistan üçün DAĞLIQ QARABAĞI İLHAQ ETMƏK MÜMKÜN DEYİL, Azərbaycan üçün isə İŞĞAL OLUNMUŞ TORPAQLARI SİLAH GÜCÜNƏ AZAD ETMƏK ÇOX ÇƏTİNDİR. Hərçənd bu müqayisədə («MÜMKÜN DEYİL» və «ÇOX ÇƏTİNDİR») Azərbaycanın vəziyyəti Ermənistana nisbətən daha üstündür.

Digər yandan, bu vəziyyət Qarabağ münaqişəsi ətrafında Ermənistan və Azərbaycandakı ictimai-psixoloji mühitə də öz təsirini göstərir. Hər iki ölkənin ictimaiyyətinin bu münaqişədən ciddi şəkildə usandığı bir gerçəkdir. Eyni zamanda, erməni cəmiyyəti üçün düşdüyü təcrid vəziyyətinin ağırlığı da, QARABAĞIN AZƏRBAYCANDAN QOPARILMASININ MÜMKÜNSÜZLÜYÜ də hər keçən gün daha aşkar gerçək halına gəlir.

Bundan əlavə, erməni xalqı onu özünütəcrid girdabına salmış millətçilik ideologiyasının doğurduğu daxili siyasi-psixoloji böhranla üz-üzə qaldığının fərqindədir. Bütün bunlar nəticə etibarilə erməni cəmiyyətini Qarabağ məsələsinin həllində Azərbaycanla sülhə aramağa vadar edəcək faktorlardır və Ermənistanın siyasi rəhbərliyi hələlik bu gerçəyi açıqda etiraf etməsə də, sonda ondan qaça bilməyəcək.

Azərbaycan cəmiyyətinə gəldikdə isə, ötən müddət ərzində Qarabağ münaqişəsinə baxışda bizim ictimai şüurumuzda mühüm psixoloji dəyişikliklər baş verib. Qarabağ cəbhəsindəki məğlubiyyətin və münaqişənin ilk mərhələsində Ermənistanın hərbi-taktiki üstünlüyünün Azərbaycan cəmiyyətində doğurduğu böhran artıq arxada qalıb. Cəmiyyət indi əvvəlkindən daha aydın başa düşür ki, biz Ermənistanla müharibəni deyil, sadəcə, döyüşü uduzmuşuq və bu münaqişədə potensial zəfər imkanları bizim tərəfimizdədir.

Digər yandan, ilk baxışdan nə qədər təzadlı görünsə də, Ermənistanın hərbi təcavüzünün mövcud fəsadlarına rəğmən Azərbaycan cəmiyyətində Qarabağ münaqişəsini qisasçılıq və qarşı tərəfə nifrət ruhunda deyil, ermənilərlə sülh razılaşması və dinc qonşuluq əsasında həll etmək meyli daha çox hakimdir. Təbii ki, bu sülh yalnız Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası və Dağlıq Qarabağ ermənilərinə Azərbaycanın tərkibində geniş muxtariyyət verilməsi əsasında mümkün ola bilər.

Bir sözlə, Azərbaycan həm dövlət, həm də cəmiyyət olaraq bütün əsas parametrlər üzrə Qarabağ münaqişəsində Ermənistan üzərində potensial üstünlüyə malikdir. Və bu üstünlük müqabilində Azərbaycanın münaqişəni sülh yolu ilə həll etmək niyyəti ona beynəlxalq müstəvidə əlavə siyasi dividendlər qazandırır. Azərbaycanlı ziyalıların Dağlıq Qarabağa (Xankəndi və Şuşaya) və Ermənistana səfərini də məhz bu kontekstdən dəyərləndirmək lazımdır.

Məlumdur ki, beynəlxalq dairələr Azərbaycan və Ermənistan rəhbərliyinə mütamadi müracəitlərində iki ölkə ictimaiyyəti arasında qarşılıqlı etimad atmosferinin bərqərar olması üçün bu cür addımları təşviq etməyə çağırıblar. Təsadüfi deyil ki, ABŞ, Rusiya, Avropa Birliyinin rəsmiləri, həmçinin Azərbaycanla Ermənistanı Qarabağ problemini dinc yola həll etmək öhdəliyi ilə sıralarına almış Avropa Şurasının rəhbərliyi ziyalıların bu səfəri yekdilləklə alqışladılar.

Yeri gəlmişkən, Azərbaycan və Ermənistan ictimaiyyət xadimləri arasında sülhməramlı səfərlərin başlanması 2005-ci il yanvarın 25-də AŞPA-da Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı qəbul olunmuş 1416 saylı qətnamənin qismən icrası deməkdir. Həmin qətnamənin 11-ci bəndində iki ölkə arasında ictimai səviyyədə (o cümlədən KİV-də) «qarşılıqlı barışığı, etimad yaradılmasını və qarşılıqlı anlaşmanı təşviq etməyə çağırış» yer alıb.

Bu xüsusda iki vacib məqamı da qeyd etmək lazımdır. Birincisi, Dağlıq Qarabağa və Ermənistana səfər edən ziyalı heyətinin çox optimal bir şəkildə seçildiyini və onun tərkibində əslən Şuşadan olan və təkcə Azərbaycan miqyasında deyil, onun hüdudlarından kənarda da tanınan elm, mədəniyyət xadimlərinin yer almasını təqdir etmək gərəkdir. Əslində bu, Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı icmasının nüfuzlu bir nümayəndə heyəti idi və şuşalı ziyalıların işğal altındakı ata yurduna səfəri heç də simvolik bir aksiya deyildi. Bu, eyni zamanda, beynəlxalq müstəvidə erməni təbliğatının Şuşanı erməni şəhəri, Dağlıq Qarabağı erməni torpağı kimi təqdim etmək cəhdlərinə və ümumilikdə Ermənistanın Qarabağda apardığı etnik təmizləmə siyasətinə qarşı bir aksiya idi.

Digər yandan, bu səfər hər nə qədər qeyri-siyasi, «xalq diplomatiyası» səciyyəli addım kimi təqdim olunsa da, fakt etibarilə Azərbaycanın Qarabağ siyasətinin tərkib hissəsidir və nümayəndə heyətinin rəhbəri, səfir Polad Bülbüloğlunun da qeyd etdiyi kimi, bu rəsmi siyasətlə heç bir ziddiyyət təşkil etmir. Təsadüfi deyil ki, prezident İlham Əliyev Ermənistanın nüfuzlu elm və mədəniyyət xadimləri ilə görüşdə ölkəmizin bu xüsusda prinsipial mövqeyini bir daha vurğulayaraq münaqişənin yalnız Azərbaycanın ərazi bütövlüyü əsasında və Dağlıq Qarabağa yüksək muxtariyyət verilməklə həll edilə biləciyini nəzərə çatdırdı.

Azərbaycan rəhbərliyi iki ölkə ziyalılarının qarşılıqlı sülhməramlı səfərlərinə razılıq verməklə erməni tərəfinə də, beynəlxalq ictimaiyyətə də bir daha nümayiş etdirir ki, 

münaqişənin dinc yolla həlli üçün ən son imkandan belə yararlanmağa hazırdır və bunun üçün qarşı tərəfə sülh qapısını son anadək açıq saxlayacaq. Eyni zamanda, erməni tərəfi də, sülh prosesini təşviq edən beynəlxalq dairələr də yəqin bilməlidirlər ki, münaqişənin həllində real irəliləyiş əldə edilmədiyi təqdirdə Azərbaycanın sülhpərəst «açıq qapı» siyasəti də nəhayətsiz ola bilməz və nə vaxtsa həmin «qapı» bağlana bilər. Son nəticədə Azərbaycanın işğal altındakı torpaqlarını güc vasitəsilə azad etmək hüququnu heç kim onun əlindən almayıb. Bu, Azərbaycanın təbii haqqıdır və BMT-nin Nizamnaməsi bizə bu huququ tanıyır.

Vüqar Orxan

Effektiv Təşəbbüslər Mərkəzinin Analitik qrupu

«525-ci qəzet», 12.07.2007